Publikacja zawiera co prawda systematyczny i kompleksowy przegląd najważniejszych koncepcji i paradygmatów w archeologii, jednak nie jest to typowy podręcznik. Autor, z charakterystycznym dla siebie dystansem i dużym poczuciem humoru (odniesienie np. do skeczu „Latającego Cyrku Monty Pythona”), przybliża czytelnikowi zagadnienia uważane w kręgach akademickich za nudne i często wydumane. Narracja książki przerywana jest sceptycznymi komentarzami umieszczonymi w ramkach, które wygłasza student – „wieczny empirysta”, czyli osoba, która uważa, że teoria w archeologii nie jest potrzebna, a do prowadzenia badań, wykopalisk i pisania o nich starcza po prostu zdrowy rozsądek.

Autor poświęca sporo miejsca wyjaśnieniu, czym jest teoria. Uważa, że jest to pojęcie bardzo szerokie i nieprecyzyjne. Jego zdaniem najlepiej oddaje je proste sformułowanie: to porządek, w jakim układamy fakty. Naukowiec stara się unikać na kartach książki niezrozumiałego żargonu. Dodatkową pomocą w tej kwestii jest zamieszczony słownik wybranych terminów. Oprócz standardowego spisu bibliograficznego autor pokusił się o przygotowanie obszernego komentarza dotyczącego źródeł literatury na temat poszczególnych rozdziałów.

Metodologia jest bardzo istotnym elementem każdej z nauki, w tym archeologii. Johnson podkreśla, że naukowcy, którzy twierdzą, że nie korzystają z teorii, są w błędzie. „Nawet najskromniejszy kopacz, skrajnie znudzony czyściciel ceramiki, kompletnie wyalienowany dokumentalista czy pracownik laboratorium są teoretykami w tym sensie, że w swojej pracy wykorzystują teorie, koncepcje, idee i założenia. (…) Mówiąc inaczej, nawet najbardziej jałowy, najbardziej opisowy w charakterze tekst czy sprawozdanie mają charakter teoretyczny” – przekonuje naukowiec.

W środowiskach akademickich teoria często traktowana jest z przymrużeniem oka. Okazuje się, że w języku niemieckim istnieje nawet sformułowanie oznaczające wrogi stosunek do niej – Theoriefeindlichkeit. W przypadku archeologii autor zauważa zmiany związane z podejściem do metodologii. Wylicza „teoretyczne” sesje na licznych, prestiżowych konferencjach, m.in. Europejskiego Stowarzyszenia Archeologów.

Trzon książki stanowi opis różnych paradygmatów stosowanych w archeologii. Przedstawiając różne podejścia do badania ludzkiej przeszłości - od naiwnego empiryzmu - pozytywizmu do postmodernizmu - Matthew Johnson objaśnia genezę historyczną różnych szkół myślenia. Umieszcza koncepcje teoretyczne w kontekście praktycznych problemów, które mają one rozwiązywać. Jako tło w opisach dotyczących archeologii posiłkuje się rozwojem teorii w innych dyscyplinach naukowych, ukazując fakt przenikania się różnych dziedzin i wzajemnego wpływania na siebie. Przybliżając nurty teoretyczne autor przybliża również konkretne studia przypadków (case studies), dzięki czemu „teoretyczne” problemy nie zyskują statusu abstrakcyjnych rozmyślań.

Redaktorem naukowym i jednym z tłumaczy polskiego wydania jest dr Dariusz Błaszczyk, pracownik Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Książka ukazała się w nowej interdyscyplinarnej serii Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego – „Enchiridion”. W kulturze klasycznej pojęcie to oznaczał dzieło zawierające esencję wiedzy na dany temat. Jak informuje wydawca, seria jest odpowiedzią na zmieniające się potrzeby nauczania akademickiego w Polsce. W jej ramach publikowane są nowoczesne podręczniki z najważniejszych dziedzin humanistyki oraz nauk społecznych. Przedstawiając nowe tematy oraz prezentując zagadnienia w nowatorski sposób, ma za zadanie dostarczyć studentom i wykładowcom w pełni aktualne narzędzia dydaktyczne.

PAP - Nauka w Polsce

szz/ agt/