Dolnośląskie skrytki Grundmanna. Raport Gębczaka. Część 5
Komentarz do spisu miejscowości śląskich, w których znajdowały się składnice zbiorów muzealnych, archiwalnych i bibliotecznych w czasie ostatniej wojny – pod nadzorem konserwatora prof. G.Grundmanna.
Skrytki z listy od numeri 11 do 40.
11. Nowy Kościół (Neukirch).
Ważna ta składnica zaszyfrowana lit. "E" spłonęła razem ze zbiorami w czasie działań wojennych, co stwierdził Kieszkowski w czasie pierwszej podróży zwiadowczej w sierpniu 1945. Zawierała obok zbiorów muzealnych również zbiory prywatne z Wrocławia. Nie znamy ilości tych zbiorów w tej składnicy (por. poz. 31). Nie wiadomo też, jakiego rodzaju zbiory zostały tu przewiezione z Borowej (zob. poz. 7) w grudniu 1944 ze zlikwidowanej składnicy "F".
12. Prudnik (Neustadt - Lindenvorwerk).
Ważna składnica zaszyfrowana lit. "B" zorganizowana już w kwietniu 1942. Zawierała pierwszy zbiór z Miejskich Zbiorów Sztuki we Wr. Jako pierwsza też została zabezpieczona w maju 1945 przez ekipę rewindykacyjną Min. Kult. i Szt. z dyr. Stan. Lorentzem na czele. Ocalał w ten sposób największy zbiór śląskiej rzeźby średniowiecznej. Przewieziony do Bytomia, gdzie znalazł prowizoryczne pomieszczenie, wrócił do Wrocławia w 1947 r. Ale i tu nie obeszło się bez rozproszenia zbiorów. W 20 lat później zaczęły wypływać z tamtych okolic wrocławskie klejnoty cechowe w XVI w. W Prudniku i w klasztorze franciszkańskim pod Prudnikiem były też ukryte zbiory z Muzeum katowickiego i bytomskiego oraz inne ważne zbiory polskie.
13. Grodziec (Gröditzburg).
Składnica zaszyfrowana lit. "C", pomieszczona w zamku zawierała Miejskie Zbiory Sztuki z Wrocławia i zbiory Biblioteki Państwowej w Berlinie. Sprawdzona przez Kieszkowskiego w sierpniu 1945 - została wyeksploatowana 2 nawrotami w paźdź. 1945. Zbiory poszły do Krakowa i W-wy w wielkich transportach zbiorowych - łącznie ze zbiorami sąsiedniej składnicy z tej samej miejscowości (zob. poz. 10).
14. Łojowice (Louisdorf).
Składnica zaszyfrowana lit. "G", pomieszczona w zamku, zawierała zabytkowe meble i starodruki z Miejskich Zbiorów Sztuki z Wrocławia. Kieszkowskiemu nie udało się tam dostać w lecie 1945 r. Styczyński dotarł tam dopiero w paźdź. 1946. Zastał 1/3 zbiorów. Przez rok składnica była narażona na rozproszenie. Być może, że użytkownicy skutecznie opierali się ewakuacji zbiorów. Styczyński zabrał część zbiorów do Wrocławia 3.X.1946, a w rok potem 15.XII.1947 zabytkowe meble do składnicy w Bożkowie.
15. Luboradz (Lobris).
Składnica mieszcząca prywatne zbiory sztuki z Wrocławia (por. poz. p1, 32), jak również zbiory przemieszczone przez Niemców ze składnicy w Głębowicach (zob. poz. 3), oraz archiwalia miejskie i państwowe z Wr. Została opróżniona przez Kieszkowskiego dwoma kilkuaktowymi transportami: do Krakowa 3-8.X.1945 i do składnicy Paulinum 19.X.1945, skąd po inwentaryzacji koleją do W-wy.
16. Polkowice (Dreiteichen).
Składnica w dyspozycji Kuratora Uniwersytetu i Politechniki we Wr., który ukrywał majątek i zbiory różnych zakładów uniwersyteckich, a zwłaszcza Biblioteki Uniwersyteckiej - została opróżniona przez ekipę Biblioteki Uniw. W 1945 i 1946 r.
17. Mańczyce (Manze).
Składnica również w dyspozycji Kuratora Uniw. I Politechniki zajmowała w zamku 7 sal w parterze i na I piętrze i przeszła podobne koleje jak składnica poprzednia.
18. Oleśnica (Oels).
Składnica Kuratora Uniw. i Polit. Wr., pomieszczona w nawie kość. parafialnego, zawierała zbiory Instytutu Botanicznego oraz zbiory Archiwum Miejskiego we Wr. Archiwalia zabezpieczyła ekipa Pełnomocnika Min. Ośw. z Wr. w 1945 r. Styczyński dopiero w lutym 1948 przejmuje od miejskiego referenta Kult. i Sztuki zabezpieczone wcześniej zbiory - przekazując varia i nieliczne obrazy do składnicy muzealnej w Namysłowie.
19. Starościn (Sterzendorf).
Składnica Kuratora Uniw. i Polit. Wr., zajmowała 5 sal w parterze zamku i zawierała zbiory Biblioteki Uniw. we Wr. Składnica ta figuruje wśród zabezpieczonych przez ekipę Biblioteki Uniw. we Wr. w 1945r.
20. Pielaszkowice (Pläswitz).
Składnica Kuratora Uniw. i Polit. We Wr. oraz Archiwum Miejskiego we Wr. zajmowała kilka sal zamkowych. W zamku były liczne obrazy malarza Pesne'go, z którymi nie wiadomo, co się stało. Księgozbiory zabrała Biblioteka Uniw. we Wr. w 1946 r.
21. Rościszowice (Blücherwald).
Składnica Archiwum Państwowego z Wr. w budynku Nadleśnictwa. Brak danych o jej użycio jak również i likwidacji.
22. Joachimstein, Kres Görlitz, NRD.
Jedna ze składnic poza obecnymi granicami Polski, ale w gestii Grundmanna, mieściła Zbiory Sztuki Miasta Görlitz i wg planu miała mieścić zbiory Archiwum Państwowego Państwowego Wr.. Brak jednak danych o losach tej składnicy.
23. Sobieszów (Hermsdorf).
Składnica Archiwum Państwowego Państwowego Wr. w budynku Zarządu Dóbr Schaffgotschów, zajmowała 2 sale na I piętrze. Obok znajdowało się Archiwum gospodarcze i rodzinne Schaffgotschów - ok. 60m3 . Styczyński zabezpieczył w październiku 1946 z tego archiwum portrety.
24. Roztocznik (Olbersdorf).
Niewielka składnica Archiwum Państwowego z Wr. zajmowała 1 salę na I piętrze zamku. Brak danych dotyczących likwidacji składnicy.
25. Cieplice (Warmbrunn).
Składnica Archiwum Państwowego z Wr. zajmowała 1 salę w pałacu i 1 salę w Bibliotece Schaffgotschów, gdzie pomieszczone były również miejscowe zbiory muzealne (m.in. zbrojownia). Biblioteka Schaffgotschów okazała się składnicą najcenniejszych zbiorów muzealnych zrabowanych w Polsce. To tu Kieszkowski znalazł 20.VIII.1945 - 19 skrzyń oznaczonych "Museum Warschau", "Krakau - Burg" ze zbiorami skarbca katedry na Wawelu, katedry warszawskiej, Wilanowe, łazienek, Muzeum Nar. w Krakowie, Muzeum Czartoryskich itd. Jeszcze raz w styczniu 1946 natrafił Kieszkowski tu na 6 obrazów z Muzeum Nar. w W-wie, znalezionych w garażu przy jakiejś willi. Wszystkie te zbiory wróciły do swych właścicieli. Wg przypuszczeń Kieszkowskiego w Cieplicach utknął w połowie lutego 1945 jakiś duży transport zbiorów polskich przeznaczony do wywozu na Zachód, a tu w Cieplicach i okolicy w panice ewakuacyjnej pozostawiony własnemu losowi. W Przesiece koło Cieplic znaleziono obrazy Matejki i 60 skrzyń różnych zbiorów śląskich i z Polski a nawet archiwalie z Wrocławia. Trzeba też pamiętać, że w Cieplicach Grundmann miał swoją wille, w której pozostawała przez jakiś czas jego matka. Mając ograniczone możliwości transportowe i wioząc cenne zbiory książąt darmstadzkich, rozmieszczał w okolicy Cieplic zbiory wytypowane od dawna do wywozu na Zachód. Granicę przekroczył 15.II.45.
26. Ramułtowice (Ramfeld).
Jedna z największych składnic archiwalno - bibliotecznych. Archiwum Państwowe z Wr. zajmowało 10 sal na 2 kondygnacjach zamku. Archiwum Miejskie z Wr. 1 salę na I piętrze, Biblioteka Miejska z Wr. 2 sale w parterze. Styczyński we wrześniu 1946 stwierdził, że4 wszystkie te zbiory zostały zabrane w kwietniu 1946 przez Uniwersytet Wrocławski. Zbiorów muzealnych nie było. Dodaje jednak, że wśród miejscowych osadników wypływają pojedyncze egz. Starodruków.
27. Krzeszów (Grüssau).
Składnica w kość św. Józefa. A 10 emporach przechowywano zbiory Archiwum Miejskiego z Wr., Archiwum Państwowego z Wr. i zbiory Państwowej Biblioteki z Berlina. Tu był najdalszy punkt, do którego dotarła pierwsza ekspedycja rewindykacyjna w czerwcu 1945 r. pod kier. Dyr. Lorentza.
28. Borowina (Hartu).
Składnica Biblioteki Miejskiej z Wr. i Archiwum Miejskiego z Wr. zajmowała w parterze i na I piętrze po 2 sale. Zlikwidowano przez ekipę Biblioteki Uniwersytetu z Wr. w 1946 r.
29. Szprotawa (Sprottau).
Składnica Biblioteki Miejskiej z Wr. i Archiwum Miejskiego z Wr., była pomieszczona w nawach bocznych dwóch katolickich kościołów. Kieszkowski był tam już w styczniu 1946 r. Księgozbiory zabezpieczyła ekipa Biblioteki Uniw. z Wr. w 1946. Zabytki napotykane w terenie w okolicach Szprotawy gromadziły składnicę zorganizowane przez Kieszkowskiego w Gaworzycach i Jerzmanowej (zob. składnice polskie). Styczyński podkreśla zniszczenia obiektów dworskich dworskich brak zabytkowych przedmiotów na tym terenie.
30. Gruzów (Birkholz).
Składnica Biblioteki Miejskiej z Wr. Zajmowała w zamku 2 parterowe pomieszczenia. Zlikwidowana zapewne przez bardzo operatywną ekipę Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu.
31. Zagrodo (Adelsdorf).
Składnica w dyspozycji konserwatora Grundmanna, który umieścił tu prywatne zbiory z Wrocławia. Ponieważ miał na ten cel 4 składnice a nie ma wykazów jak rozdzielił te zbiory, natomiast zachowało się jego własnoręczne zestawienie całości - warto je tu przytoczyć. Otóż prywatnych ukrywających miał w swej ewidencji 160. Ukrywali oni 552 obrazów, 90 rzeźb, 373 meble, 11 tek grafiki i kilka tysięcy sztuk rzemiosła artystycznego. Ile z tego przypadło na Zagrodo a ile na Krasków (poz. 32), Luboradz (poz. 15), i Nowy Kościół (poz. 11) - nie wiadomo. Kieszkowski nie wymienia tej miejscowości w swoim raporcie. Na pewno w likwidacji tej składnicy brała udział ekipa Biblioteki Uniwersyteckiej z Wrocławia.
32. Krasków (Kratzkau).
Składnica w dyspozycji konserwatora Grundmanna, który umieścił tu prywatne zbiory z Wrocławia, omówione w poprzedniej pozycji (31 Zagrodno). Styczyński dotarł do Kraskowa w maju 1946, a w lipcu wyeksploatował składnicę, przewożąc zbiory do Muzeum we Wrocławiu. W marcu 1948 jeszcze jakieś pozostałości składnicy były przywożone do składnicy w Bożkowie.
33. Lubomirze (Libenthal).
Składnica w kościele katol. przeznaczona została na ukrycie całego wyposażenia kościoła barokowego z Lubiąża, który od 1943 roku zajęły zakłady zbrojeniowe z Berlina. Istotnie w Lubomierzu zmagazynowano, jak wykazuje szczegółowy spis Grundmanna, w kilkudziesięciu skrzyniach rzeźby, a luzem 40 obrazów Willmanna, stalle i konfesjonały, 8 figur opatów, piętę itd. Z nieznanych powodów na przełomie 1944/45 przemiścili Niemcy całą zawartość do zaimprowizowanej składnicy w Szklarskiej Porębie (zob. poz. 4). Być może chcieli zrobić miejsce na magazyn zbiorów polskich, o czym Kieszkowski słyszął od Niemców, że transport tych zbiorów właśnie do Lubomierza miał być skierowany - ale utknął w Cieplicach.
34. Siedlisko (Carolath).
Składnica zarezerwowana dla konserwatora z Berlina. Jakiego rodzaju zbiory były tam ukryte - nie wiadomo. Kieszkowski dotarł tam w marcu 1946, zastał zamek częściowo spalony, uratował jednak jakieś zbiory a zwłaszcza ocalałą 17 wieczną bibliotekę zamkową. Wszystko co w składnicach w Gaworzycach i Jerzmanowej ekipa Kieszkowskiego zgromadziła z pow. głogowskiego w tym i z Siedliska - skierowano 28.III.46 transportem 3-wagonowym z Głogowa do W-wy.
35. Bożków (Eckersdorf).
Składnica zarezerwowana dla konserwatora z Berlina. Wg relacji miejscowego, niemieckiego archiwariusza, jak powtarza Styczyński w obszernym pałacu Magnesów zdeponowane były części zbiorów berlińskich z Kaiser-Friedrich Museum. Pierwszą jednostką wojskową zakwaterowaną w pałacu były oddziały polskiej Dywizji Sudeckiej (kwiecień - maj 1945). Zastąpione one zostały w końcu maja przez wojska radzieckie i z tą chwilą dostęp do zbiorów przestał być możliwy. Zbiory natychmiast po wejściu Rosjan zostały wywiezione, a pałac ze zdewastowanym urządzeniem zostawiony na łasce losu. Wkrótce, bo już od 01.VII.1945 Kieszkowski ze Styczyńskim utworzyli tu składnicę polską z kier. Jerzym Deryngiem, która odtąd miały gromadzić zbiory ze wszystkich zlikwidowanych w okolicy składnic niemieckich niemieckich czyniła to faktycznie do roku 1950. Z czasem Deryng stał się zastępcą delegata Min. Kult. i Szt. Styczyńskiego.
36. Mysłakowice (Erdmannsdorf).
Składnica konserwatora z Berlina i "Amt Rosenberg". Jak większość składnic berlińskich (ogółem było ich na Śląsku 10), zawierała obok zbiorów państwowych również zbiory prywatne. W Mysłakowicach była zdeponowana Biblioteka Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie. Bibliotekę tę przejęła ekipa Min. Oświaty i Archiwum z Wrocławia. Styczyński przejął we wrześniu 1946 zbiory pozostałe: meble, obrazy itp. i przewiózł je do składnicy Paulinum. W styczniu 1947, aby odciążyć pomieszczenia w Muzeum w Jeleniej Górze, które pełniło też funkcje składnicy, przewiózł zgromadzone tam zbiory również do Paulinum.
37. Kłodzko (Glatz).
Składnica w kaplicy gimnazjalnej. Zdeponowano tam nakłady podręczników szkolnych wydawnictw Hirt we Wrocławiu. W Kłodzku na plebani pomieszczono zbiory Archiwum i Muzeum Diecezjalnego Diecezjalnego Wr. w wyniku rozładowania składnicy w Henrykowie. Starosta kłodzki przekazał 20 obrazów przejętych od właścicielki majątku Ścinawka Średnia, Niemki Gaertnerowej, do składnicy w Jeleniej Górze.
38. Wierzchowice (Hochweiler).
Planowana składnica w maj. Hochbergów - nie została wykorzystana, jako leżąca na wschód od Odry.
39. Kryniczno - (Krintsch).
Składnica na plebani, miała ukrywać parlamenty z Katedry Wrocławskiej. Styczyński w lecie 1946, stwierdził, że składnica nie została wykorzystana.
40. Kuchary (Kuchendorf).
Składnica Kuratora Uniwersytetu i Polit. We Wr. dla zabezpieczenia majątku instytutów naukowych i aparatury klinicznej. W dokumentacji Styczyńskiego nie figuruje.
Część szósta - 26.12.2003
opracowanie:
Kasia Kruk - kasik@poszukiwania.pl