Geneza Żandarmerii Wojskowej integralnie związana jest z karnością i dyscypliną w życiu wewnętrznym wojska. Nie zawsze poczucie dyscypliny w jednostce wojskowej, autorytety dowódców czy też normy moralne były wystarczającymi czynnikami utrzymującymi dyscyplinę i posłuszeństwo w oddziałach. Dlatego też niezbędne stało się unormowanie przepisami prawa wielu płaszczyzn życia wojskowego, którym to przepisom musieli się żołnierze bezwzględnie podporządkować.

Po raz pierwszy z elementami przepisów dyscyplinarnych wydawanych przez hetmanów spotykamy się w Polsce z początkiem XVI wieku. Były one nazywane artykułami wojskowymi. Przestrzeganie tych przepisów egzekwowali sami hetmani lub mianowani przez nich sędziowie. Artykuły wojskowe określały zasady służby wewnątrz obozu i w polu, zwłaszcza karność i porządek w oddziałach.

Ustawa sejmu brzeskiego z 1512 r. narzucała każdemu żołnierzowi obowiązek bezwzględnego posłuszeństwa hetmanowi wielkiemu litewskiemu Konstantemu Ostrowskiemu przez każdego żołnierza „od prostego draba do panów i książąt” . W ustawie określono, że kara śmierci będzie wykonywana przez powieszenie - „obwieszenie” za dezercję, ale również określała rodzaje kar za przestępstwa kradzieży.

Zagadnieniom dyscypliny wojskowej wiele uwagi poświęcali praktycy wojskowi XVI i XVII wieku. Zarówno w pracach teoretycznych, jak i mających charakter aktów prawnych artykułach hetmańskich, dokładnie formułowano prawa i obowiązki żołnierzy i dowódców, określano rodzaje przewinień i kary grożące za ich popełnienie oraz wyznaczano osoby funkcyjne odpowiedzialne za egzekwowanie przestrzegania przepisów.

Żandarmeria polowa jako organ porządkowy (kontrolny i egzekwujący) powstała w wojsku polskim na początku XVII wieku. Wraz z innymi pododdziałami wojskowymi wchodziła w skład sztabu hetmana, lecz nie posiadała własnego aparatu wykonawczego. Określone zostały jednak wyraźnie zadania żandarmerii polowej: ochrona przed wywiadem nieprzyjaciela i współdziałanie w zapewnieniu porządku w obozie.

W czasach stanisławowskich armię nadzorowała i zaopatrywała w imieniu króla powołana specjalnie do tego celu komisja wojskowa. Wydała ona nowe, wojskowe akty normatywno-prawne. Artykuły te oparte były o przepisy niemieckie regulujące tok życia wewnętrznego, musztry i służby polowej a także niemieckie przepisy dyscyplinarne i kodeks karny wojskowy. Funkcje egzekutora pełnili oficerowie sztabowi i lustratorzy.

W XVII i XVIII w. nie nastąpiły w tej dziedzinie istotne zmiany i służba wojskowo-policyjna przechodziła podobne koleje losu jak i całe wojsko. Dopiero epoka napoleońska zrodziła nowe idee i rozwiązania w zakresie egzekwowania norm i zachowań zgodnych z regulaminami wojskowymi. Do wojska polskiego rozwiązania te zostały wprowadzone automatycznie w czasach Legionów Dąbrowskiego, a później także do wojska Księstwa Warszawskiego.

We Francji już w 1791r. powstały pierwsze nowoczesne struktury służby bezpieczeństwa i prewencji w wojsku. W Legionach Dąbrowskiego, jak i w wojsku Księstwa Warszawskiego nie było wyodrębnionej polskiej żandarmerii. Pierwszy raz spotykamy termin „żandarmeria” i odpowiadającą mu organizację dopiero w armii polskiej walczącej przy boku Napoleona w czasie wyprawy na Rosję w 1812 r. Podstawowym zadaniem powołanej wówczas żandarmerii było zapewnienie bezpieczeństwa wojskom własnym, ochrona obszaru tyłowego, zwłaszcza linii zaopatrywania oraz umocnienie struktur władzy lokalnej na zdobytych terenach. Żandarmerię tę powołał cesarz Napoleon I w Wilnie 1 lipca 1812 r. W wydanym w tym celu rozkazie określił rozmieszczenie, zadania i struktury oraz dobór żołnierzy do służby. Zasadnicze artykuły określały:

„Art.9. W każdej z guberni: wileńskiej, grodzieńskiej, mińskiej i białostockiej utworzona będzie żandarmeria pod rozkazami pułkownika, który mieć będzie pod komendą swoją w guberni wileńskiej i mińskiej po dwóch, a grodzieńskiej i białostockiej po jednym szefie szwadronu. W każdym powiecie znajdować się ma po jednej kompanii żandarmów, a każda kompania ma liczyć 107 głów.

Art.10.Pułk Żandarmerii znajdować się ma w mieście stołecznym guberni. Miejsce pobytu oficerów i stanowiska brygad oznaczone będą przez Komisję Rządzącą Litwy.

Art.11. Oficerowie, podoficerowie i ochotnicy żandarmerii będą wzięci z pomiędzy szlachty powiatu. Nikt nie będzie mógł wymówić się od tego. Oficerowie mianowani będą przez Komisję Rządzącą Litwy, podoficerowie i ochotnicy żandarmerii – przez Komisję Administracyjną guberni wileńskiej, grodzieńskiej, mińskiej i białostockiej.

Art.12. Mundur żandarma będzie kroju polskiego.

Art.13. Żandarmeria odbywać będzie służbę policyjną, dawać pomoc władzom cywilnym, aresztować zbiegów, włóczęgów listopadzie maruderów do jakiejkolwiek bądź armii należących”.

W listopadzie 1812 roku rozpoczęto formować żandarmerię na wzór litewski w departamentach Księstwa Warszawskiego.

Pierwsza żandarmeria nie była formacją czysto wojskową. Była to konna żandarmeria krajowo-etapowa (polowa). Służba polegała głównie na utrzymaniu bezpieczeństwa publicznego, spokoju i porządku w kraju oraz obronie obywateli przed zbiegami, dezerterami i maruderami. Organizacja była terytorialna, po jednym lub dwa szwadrony na gubernię i po kompanii (107 żołnierzy), na każdy powiat. Szwadrony tworzyły pułki, a pułki brygadę.

Cechą charakterystyczną tworzonej formacji był wymóg, iż do żandarmerii można przyjąć mężczyznę w wieku 30 – 40 lat, zrównoważonego i doświadczonego umiejącego czytać i pisać, z preferencjami znajomości języków obcych.

Podczas wycofywania wojsk napoleońskich, również i pododdziały żandarmerii opuściły granice administracyjne kraju i zostały włączone do szwoleżerów dywizji Dąbrowskiego, a częściowo do lansjerów francusko-polskich. Ostatecznie ocaleni, polscy żołnierze żandarmerii (8 oficerów i 58 szeregowych) powrócili wraz z korpusem gen. Krasińskiego do kraju w 1814 r.

Jedną z cech charakterystycznych tej formacji był jej policyjny charakter. Żandarmi pełnili służbę tylko we własnym departamencie bez prawa do żołdu. Żywność i przedmioty kwatermistrzowskie wydawano z magazynów państwowych. Natomiast uprawnieni byli do otrzymywania gratyfikacji finansowych z tzw. egzekutywnego, np. w razie ujęcia złodzieja z odebranej mu zdobyczy. Żandarmeria Księstwa Warszawskiego nie podlegała władzom wojskowym, lecz administracji cywilnej w każdym z departamentów.

Liczebność żandarmów nieznacznie wzrastała i w końcu 1814 r. służyło ich łącznie 158, z tego: w departamencie kaliskim – 80, w krakowskim – 7, w radomskim - 15 a w departamencie warszawskim 56. Dysponowali 127 końmi, po jednym dla każdego żandarma z wyjątkiem departamentu warszawskiego, w którym było tylko 25 koni, tj. na pokrycie stanu faktycznego 49%. W pozostałych departamentach żandarmerii nie organizowano.

Po klęsce Napoleona na mocy uchwał Kongresu Wiedeńskiego z 1815 r. na ziemiach polskich utworzono Królestwo Polskie i Wolne Miasto Kraków. Królestwo Polskie miało być związane na stałe unią personalną z Rosją, a car rosyjski miał być jednocześnie królem polskim. Organem pomocniczym w sprawowaniu władzy była Rada Stanu, a funkcję rządu pełniła wyłoniona z jej składu Rada Administracyjna.

Nowa władza uznała żandarmerię jako formację pożyteczną i postanowiła ją dalej rozwijać i doskonalić. Wydano uchwałą zatwierdzającą dalsze istnienie żandarmerii, a na jej umundurowanie i wyposażenie przeznaczono połowę wpływów z egzekutywnego, które mocą uchwały z 4 listopada 1814 r. składane było w kasach powiatowych.

Opracowany przez Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych i Policji projekt ustawy zachowywał podporządkowanie żandarmerii władzom cywilnym, lecz odchodził od decentralizacji tej formacji i zmieniał jej milicyjny charakter.

Pełniący służbę w żandarmerii mieli więc zostać funkcjonariuszami państwowymi opłacanymi i utrzymywanymi ze skarbu państwa, a nie jak dotychczas ochotnikami umundurowanymi na własny koszt i nie dysponującymi stałym wynagrodzeniem. W projekcie zaproponowano również, aby nazwę formacji „żandarmeria” zmienić na „Straż Wojewódzką”. Zadania nowej formacji nie uległyby istotnym zmianom i miały obejmować: chwytanie zbrodniarzy, strzeżenie ich i konwojowanie, śledzenie i ujmowanie dezerterów (zbiegów), utrzymywanie spokoju i bezpieczeństwa publicznego, zapewnienie podróżnym wolnego przejazdu.

21 września 1816 r. na posiedzeniu Rady Administracyjnej przedstawiono rządowy projekt zależności żandarmerii. Nie został on przez Radę uchwalony. Sądzić należy, iż głównym powodem odrzucenia projektu było zachowanie ostatniej z zasad organizacyjnych żandarmerii Księstwa Warszawskiego, czyli pełnej zależności od cywilnych władz administracyjnych, bowiem w październiku tegoż roku projekt gen. Aleksandra Rożnieckiego, zakładający stworzenie żandarmerii o charakterze wojskowym, pozostającej pod kierownictwem władz wojskowych – mimo sprzeciwu tak wielkiego autorytetu, jakim był Stanisław Staszic – został po wprowadzeniu dwóch poprawek przyjęty. Poprawki te tylko częściowo uwzględniały propozycje Staszica i Mostowskiego i dotyczyły zachowania minimalnego przynajmniej wpływu władz cywilnych na żandarmerię.

Poprawiony projekt został przyjęty przez Radę i po zatwierdzeniu przez namiestnika, Aleksandra I – gen. Józefa Zajączka – został w roku 1816 wprowadzony w życie, ustanawiając żandarmerię Królestwa Polskiego. Najistotniejsze znaczenie miała część wstępna dekretu, gdzie stwierdzano „Chcąc ułatwić środki utrzymania spokojności, porządku i bezpieczeństwa publicznego w całym kraju, po zasięgnięciu zdań ogólnego zgromadzenia Rady Stanu, postanowiliśmy i stanowimy utworzenie żandarmerii”.

W dalszej części dekretu przedstawiono strukturę, określono stan liczbowy żandarmerii (łącznie 391 osób) oraz wymagania stawiane przy doborze ludzi. Artykuły 9, 10 i 11 normowały zadania realizowane przez żandarmerię oraz zasady współdziałania z władzami cywilnymi Dwa ostatnie artykuły mówiły natomiast o ubiorze i porządku służby.

Uzupełnieniem dekretu była instrukcja o nazwie „Urządzenie składu i służby żandarmerii”. W jej treści były ujęte stwierdzenia pominięte w dekrecie, a stanowiące meritum sporu miedzy władzami cywilnymi a wojskowymi, a mianowicie, że żandarmeria należy do broni jazdy i będzie dowodzona przez generała dywizji tej broni oraz że jest ona korpusem policyjno – wojskowym i w związku z tym nie może być pod rozkazami władz cywilnych.

Żandarmeria podlegała dowódcy jazdy Królestwa Polskiego. Sprawujący tę funkcję generał broni Aleksander Różniecki był jednocześnie organizatorem i szefem Wyższej Sekretnej Wojennej Policji. Natomiast pierwszym dowódcą żandarmerii składającej się z dwóch szwadronów był płk Stanisław Dulfus.

Bezpośrednio po wybuchu Powstania Listopadowego, korpus żandarmerii przestał realizować swe zadania wynikające z dekretu 1816 r. Wynikało to z faktu, iż znaczna część oficerów z jego składu, w tym gen. Różniecki, skompromitowanych swą dotychczasową działalnością zniknęła, a pozostali ze względu na niechęć żywioną do nich przez powstańców, zawiesili swą działalność.

W grudniu 1830 r. Rząd Narodowy zarządził koncentrację krajowych pododdziałów żandarmerii pod Warszawą. Po reorganizacji w lutym 1831 r. utworzony został z nich Dywizjon Karabinierów Konnych. Mimo długotrwałej służby policyjnej żandarmi nic nie stracili ze swej wartości bojowej i żołnierskich zalet. Przykładem tego może być szarża dokonana na wojska rosyjskie w marcu 1831 r. pod Dębem Wielkim, porównywana przez gen. bryg. Mariana Kukiela do szarży pod Somosierrą. Korpus rosyjski został rozbity, a karabinierzy zdobyli liczne działa. Po upadku powstania listopadowego żandarmeria wraz z innymi jednostkami Królestwa Polskiego została częściowo rozwiązana lub wcielona do armii rosyjskiej.

Władze rosyjskie stanęły wobec problemu utworzenia żandarmerii w de facto okupowanym kraju. W efekcie funkcjonowała ona do grudnia 1866 r. jako 3 Okręg Korpusu Żandarmów, który od grudnia zmienił nazwę na Okręg Warszawski tracąc część swej samodzielności. W 1896 r. Okręg został praktycznie całkowicie pozbawiony swej odrębności i podporządkowany pomocnikowi gubernatora dla spraw policji. Ten stan prawny utrzymał się do upadku rządów rosyjskich w Polsce.

Równolegle z utworzeniem żandarmerii w zaborze rosyjskim tworzono ją także w Wolnym Mieście Krakowie. Pod względem zadań i sposobu działania nie różniła się ona w istotny sposób od żandarmerii Królestwa. Funkcjonowała w różnych strukturach od maja 1815 r. do grudnia 1850 r., kiedy to została zastąpiona oddziałami żandarmerii austriackiej.

W czasie powstania styczniowego w wojskach powstańczych na bazie Straży Bezpieczeństwa zorganizowano Żandarmerię Wojskową. Działała ona w Warszawie. Podporządkowana była Wydziałowi Wojennemu Rządu Narodowego i liczyła ok. 150 żandarmów.

Charakterystyczną formacją z tego okresu był V Oddział Żandarmerii – sztyletnicy i żandarmi wieszający – głęboko zakonspirowany organ wykonawczy Rządu Narodowego i Trybunału Rewolucyjnego. Zadaniem tej grupy żandarmów było stosowanie indywidualnego i zbiorowego terroru wobec wszystkich przeciwników powstania. Żandarmi karali ludność za pomoc wojskom rosyjskim i zbrojne wystąpienia przeciwko powstańcom (liczne wyroki śmierci, pacyfikacje wsi np. Lipie). Likwidowali też prominentnych działaczy wrogich stronnictw (zasztyletowanie dr. Bertolda Hermaniego) i ważnych funkcjonariuszy administracji rosyjskiej (zamach na namiestnika Królestwa Polskiego gen. Berga). Po upadku powstania styczniowego żandarmeria w królestwie przestała istnieć. Odtworzono ją ponownie dopiero w formacjach legionowych.

Dla Legionu Zachodniego sformowano w Krakowie konną Żandarmerię Polową. Jej komendantem został rtm. Robert Kunicki. A 11 września 1914 r. wprowadził opracowany przez siebie regulamin polskiej żandarmerii. Określił w nim przeznaczenie i zadania tej formacji. Z regulaminu wynikało, że Żandarmeria Polowa stanowi część składową Legionu, utworzoną na czas trwania wojny, a do jej głównych zadań należy:

· ochrona polskich sił zbrojnych przed szpiegostwem, zdradą przejawami buntu,

· utrzymanie porządku policyjnego na terenach objętych walkami,

· nadzór nad przestrzeganiem ustaw i norm prawa wojennego,

· wykonywanie zadań specjalnych zleconych przez przełożonych (np. wywiadowczych, eskortowanie oraz doręczanie przesyłek i ludzi).

Regulamin był pierwszym od czasu dekretu z 1816 r. polskim uregulowaniem organizacji i zadań żandarmerii.

W Legionach Polskich formowanych w zaborze austriackim, oddziały żandarmerii formowano równocześnie z oddziałami ogólnowojskowymi. Było konieczne z dwóch względów. Po pierwsze istniała w tym czasie konieczność prowadzenia systematycznej działalności porządkowej; po drugie dążono do przeciwstawienia się przewidywanemu skierowaniu oddziałów żandarmerii austriackiej do tworzących się polskich formacji legionowych.

Oddziały żandarmerii w Legionach początkowo nie miały wyodrębnionego własnego dowództwa, a były zależne służbowo i personalnie od dowódców jednostek, przy których były formowane. Ich zjednoczenie nastąpiło po kryzysie przysięgowym w 1916 r. W grudniu tego roku Legiony zostały przemieszczone na teren Kongresówki, a całą żandarmerię legionową zgrupowano w Warszawie i jej okolicach. Tej formacji nadano nazwę: Żandarmerii Polowej Wojska Polskiego.

Latem 1917 r. nastąpił podział żandarmerii na dwie części. Jedną podległą Polskiemu Korpusowi Posiłkowemu, drugą zaś Polskiej Sile Zbrojnej.

W dużo trudniejszych warunkach, a przez to i w znacznie mniejszym zakresie, przebiegało tworzenie żandarmerii w formacjach polskich powstających przy armii rosyjskiej (Legion Puławski, Korpus Dowbora-Muśnickiego). Dla pełniejszego zobrazowania sytuacji zacytuję fragment wspomnień ppłk żand. Władysława Drzymulskiego: „Wspomnieć trzeba o służbie wojskowo - policyjnej w formacjach polskich, powstałych na terenie bolszewickich formacji. Nie mamy żadnych danych odnośnie tych oddziałów służby wojskowo – policyjnej w I-szym Korpusie (Dowborczyków). Natomiast odnośnie II Korpusu (Kaniowskiego) – do którego weszła po przejściu pod Rarańczą II Brygada Legionów – była zorganizowana tzw.: Straż Polowa” Była ona właściwie żandarmerią polową, a nazwę przyjęła ze względu na niepopularną nazwę żandarmeria” .

W Wielkopolsce po wybuchu powstania, dla utrzymania porządku w oddziałach powstańczych zorganizowano na bazie tymczasowej komendy Straży Obywatelskiej – Straż Ludową, która w Poznaniu przed wybuchem powstania liczyła około 4 800 osób. W 1919 r. po wybuchu powstania żandarmeria wojskowa składała się z żołnierzy - ochotników z polskich oddziałów wojskowych, Straży Ludowej i Polaków – ochotników, byłych żandarmów armii niemieckiej. Gdy na czele powstania stanął gen. Dowbor – Muśnicki dokonano podziału na Żandarmerię Polową (funkcje porządkowe na froncie i w kraju) oraz Żandarmerię Krajową (zadania policyjne w kraju).

Po odzyskaniu niepodległości jednostki żandarmerii utworzone i działające przy polskich oddziałach wojskowych scalono w jednolitą formację. Zawężono obszar działania żandarmerii – tylko do oddziałów wojskowych - i znacznie ograniczono kompetencje w stosunku do osób cywilnych.

Rozkaz Ministerstwa Spraw Wojskowych z kwietnia 1919 r., w którym opublikowano regulamin organizacji żandarmerii Wojskowej, zapoczątkował nową formę rozwoju żandarmerii. Przesunął jej zadania w jednym tylko, ściśle określonym kierunku, ograniczył jej kompetencje, oddając większą część jej agend w ręce tworzącej się policji państwowej. Stworzył tym samym konieczność zreorganizowania dotychczasowej żandarmerii oraz przystosowanie jej do nowych zadań.

Kadrze podoficerskiej, jak i oficerskiej żandarmerii pozostawiono w pełnej mierze wolność zdeklarowania się, przy której z dwóch grup służby bezpieczeństwa chce pozostać. Naturalnie siłą rzeczy większa część personelu została wchłonięta przez nowo tworzoną policję państwową, mniejsza część pozostała w służbie żandarmerii wojskowej. Reorganizacja ta została zapoczątkowana i przeprowadzona najwcześniej w czterech okręgach na terenie Królestwa. W Małopolsce i Wielkopolsce z powodów od kierownictwa reorganizacji niezależnych, przeciągnęła się aż do końca grudnia 1919 roku. Tak więc dopiero w styczniu 1920 roku możemy powiedzieć, że żandarmeria wojskowa jest zorganizowana i od tej daty zaczynamy omawiać drugi okres jej historii.

Przeprowadzenie reorganizacji powierzono dowódcy żandarmerii OGen. Kraków gen. ppor. Dąbrowieckiemu, który po przybyciu do Warszawy utworzył tzw. Kierownictwo Organizacji Żandarmerii przy ul. Czystej. Nastąpił rozdział funkcji w Dowództwie i tak: dawnemu Wydziałowi Żandarmerii MSWojsk. przemianowanemu z czerwca 1919 r. na Dowództwo Żandarmerii Wojskowej podlegają teraz jedynie cztery okręgi generalne na terenie Królestwa (Warszawa, Lublin, Kielce i Łódź), zaś okręgi Kraków i Lwów zostały podporządkowane wprost Kierownictwu Organizacji Żandarmerii. Dowództwo Żandarmerii Wojskowej z kompetencją do 4 okręgów prowadził rtm. Okołowicz, zaś całością kierował Szef Kierownictwa gen. Dąbrowiecki.

Zadania Kierownictwa Organizacji Żandarmerii były następujące:

Jakie były fazy reorganizacji żandarmerii? W byłej Kongresówce, rozkazem MSWojsk. nr 3264/II z 13 września 1919 roku, zlikwidowano Dowództwo Żandarmerii Wojskowej patronującej czterem okręgom generalnym. Okołowicz odszedł do kawalerii, a oddziały (później dywizjony zostały) podporządkowane z dniem 21 września Inspektoratowi Żand. Wojsk.

Z początkiem września 1919 roku Kierownictwo Organizacji Żandarmerii wprowadziło jednolite dystynkcje:

Z początkiem grudnia 1919 roku kierownictwo zajęło się tworzeniem żandarmerii wojskowej przy OGen. Grodno, który obejmował 9 powiatów leżących na wschód od linii Niemen-Brześć Litewski.

Inaczej trochę przedstawiała się sprawa w Małopolsce. Kierownictwo Organizacji Żandarmerii wydało już 26 kwietnia 1919 roku rozkazy co do przeprowadzenia reorganizacji żandarmerii na tym terenie. Jednak wśród społeczeństwa i władz ujawniła się silna opozycja przeciw tak nagłemu rozformowaniu instytucji sprawnej, zapewniającej krajowi ład i bezpieczeństwo. Rozpoczęli oni poprzez swoje przedstawicielstwa starania w rządzie, by reorganizację wstrzymano. Tak więc żandarmeria wojskowa w Małopolsce została zorganizowana dopiero z dniem 1 grudnia 1919 roku.

Sprawy reorganizacji żandarmerii na Śląsku Cieszyńskim nie poruszano w ogóle w 1919 roku, najpierw z powodu niechęci tamtejszego społeczeństwa do tej zmiany, następnie ze względu na mający się odbyć plebiscyt.

Organizowanie żandarmerii wojskowej w okręgu pomorskim rozpoczęto w listopadzie 1919 roku, tj. z chwilą wydania przez MSWojsk. rozkazu o utworzeniu Dowództwa Okręgu Generalnego Poznań. W odniesieniu do osób wojskowych pełniła tam dotychczas służbę żandarmeria polowa z ramienia Głównego Dowództwa Wojsk Wielkopolskich. Reorganizacja nastąpiła w ten sposób, że większą część żandarmerii polowej frontu poznańskiego przemianowano na żandarmerię wojskową, zaś resztę pozostawiono jako „plówkę frontu wielkopolskiego”.

Pozostał jeszcze teren Pomorza. Po objęciu go przez wojska Hallera zabrano się do tworzenia żandarmerii wojskowej. 5 lutego 1919 roku utworzono Dowództwo Żandarmerii Wojskowej przy OGen. Pomorze z siedzibą w Inowrocławiu, a następnie w Grudziądzu.

W bardzo wielkim zarysie przedstawiono przebieg reorganizacji żandarmerii „krajowej” w żandarmerię wojskową, względnie tworzenie jej w rejonach, gdzie żandarmeria krajowa nie istniała. Jak już wspomniałem całością prac kierował gen. Dąbrowiecki. Organizacja przebiegała w jednych okręgach szybciej, w drugich wolniej, zależnie od miejscowych warunków. Dużo zależało od indywidualnego podejścia i zdolności organizacyjnych dowódców, którzy potrafili w martwą literę rozkazu tchnąć ducha i fantazję wykonania. Organizacja była już prawie na ukończeniu z końcem 1919 roku i od tego czasu ujęto ją w odpowiednie przepisy. Przy organizowaniu żandarmerii wojskowej, kierownictwo i podlegli mu dowódcy oddziałów przy okręgach generalnych stanęli wobec trudnego zadania. Skąd brać wzór, na którym można się oprzeć? Prawie w każdym z państw współczesnych nie znano podobnej struktury, jaką miała być żandarmeria wojskowa. Ponieważ żandarmeria krajowa była zorganizowana przeważnie wg wzorów austriackich, jako jednej z lepszych organizacji służby bezpieczeństwa – więc i teraz oparto się w dużej mierze na żandarmerii austriackiej jako na pierwowzorze. Także dotychczasowe regulaminy i instrukcje oparte były na wzorach austriackich i francuskich.

Prace organizacyjne Kierownictwa polegały na wyłonieniu z dawnej żandarmerii krajowej potrzebnego personelu dla żandarmerii wojskowej, opracowanie szczegółowej organizacji, jej zależności, stosunków podległości, etatów, rozmieszczenia i określenia kompetencji.

Personel przyjęty z żandarmerii krajowej czy polowej (Poznańskie i Pomorze) nie zawsze odpowiadał wymogom. Starsi podoficerowie przeszli przeważnie do policji państwowej, w żandarmerii wojskowej pozostał materiał ludzki dość surowy, który służył w żandarmerii dopiero od przełomu listopadowego. Z braku ludzi musiano powrócić do zaciągu ochotniczego i tak kierownictwo rozkazem z 3 grudnia 1919 roku regulowało kwestie przyjmowania ochotników. Każdy ochotnik powinien odpowiadać następującym warunkom:

Aspirant na żandarma musiał się zobowiązać do 3 letniej służby w żandarmerii, a uzupełnianie stanu szeregowych należało do zakresu działań dowództwa żandarmerii przy okręgu generalnym.

Od połowy lipca 1919 roku tj. mniej więcej od czasu, gdy żandarmeria wojskowa zaczęła na terenie Królestwa faktycznie pełnić swą służbę, wyłącznie w odniesieniu do osób wojskowych, jej strukturę dostosowano do później tworzonych oddziałów na innych terenach Polski, a przedstawiała się następująco:

Głównym celem żandarmerii wojskowej było:

1. Wykonywanie służby wojskowo-policyjnej (porządkowej) w garnizonach, jednak z kompetencją tylko do osób wojskowych. Wobec osób cywilnych żandarmeria mogła interweniować tylko w razie zatrzymania ich na gorącym uczynku.

2. Spełnianie wszelkich służbowych zaleceń prokuratur i sądów wojskowych, dotyczących aresztowań, konwojów, poszukiwań osób wojskowych lub cywilnych podlegających właściwości sądów wojskowych oraz przeszukań domów i osób.

3. Przymusowe doprowadzanie do PKU osób udających się do służby wojskowej.

4. Kontrola dokumentów podróży osób cywilnych i wojskowych na granicy państwa.

5. Wykonywanie poleceń oddziałów informacyjnych przy DOGen.

6. Udzielanie pomocy innym organom bezpieczeństwa na ich wezwanie.

Na czele całej żandarmerii stał generał z siedzibą w Warszawie, podległy we wszystkich sprawach organizacyjnych wprost Ministerstwu Spraw Wojskowych. Zakres jego działania w stosunku do podległych mu dowództw żandarmerii przy okręgach rozciągał się na:

Dowództwo żandarmerii przy okręgu generalnym podlegało w sprawach wojskowo-policyjnych, dyscyplinarnych i sądowych dowództwu okręgu generalnego. Plutony podlegały w zakresie wykonywania służby i w sprawach lokalowo-garnizonowych dowództwu tego garnizonu, we wszystkich zaś innych sprawach dowództwu żandarmerii przy OGen.

Celem fachowego przygotowania kadry zawodowej został w Warszawie przeprowadzony trzymiesięczny kurs dla żandarmów, zaś przy każdym dowództwie żandarmerii OGen. 4 tygodniowy kurs przygotowawczy dla nowo wstępujących podoficerów i żołnierzy. Ponadto wprowadzono w plutonach i posterunkach w chwilach wolnych od służby szkolenie uzupełniające.

Od kwietnia do września 1919 roku władzą zwierzchnią organizującej się żandarmerii było jak już wspomniałem Kierownictwo Organizacji Żandarmerii. w połowie września kiedy formowanie było już w pełnym toku, a na pewnej części obszaru Polski żandarmeria wojskowa pełniła już służbę, przemianowano, dodatkiem do dziennika rozkazów wojskowych nr 9, Dowództwo na Inspektorat Żandarmerii Wojskowej. Inspektorat był zależny od Ministra Spraw Wojskowych i był przełożonym całej żandarmerii wojskowej na terenie państwa.

Instytucja ta nie utrzymała się długo i już w połowie marca 1920 roku zostaje Inspektorat przemianowany na Dowództwo Żandarmerii Wojskowej oraz zlikwidowane kierownictwo organizacji żandarmerii. Dowódcą pozostaje nadal gen. Dąbrowiecki, zastępcą płk Jaxa-Rożen, szefem sztabu ppłk Harasymowicz.

Z początkiem 1920 roku cała żandarmeria podzielona była na dywizjony żandarmerii wojskowej, których było 9 z następującymi numerami porządkowymi oraz rozmieszczeniem i ilością plutonów:

W 1920 roku w czasie odwrotu armii polskiej spod Kijowa dywizjon żandarmerii nr 9 został przeniesiony z Grodna do Warszawy i rozwiązany. Po ukończeniu wojny polsko-rosyjskiej w 1921 roku dywizjon żandarmerii wojskowej w Grodnie został reaktywowany jako dywizjon nr 3.

W 1920 roku żandarmeria pracowała już pełnym rozmachem. Na wschodnich kresach był stan wojenny, coraz dalsze roczniki powoływano pod broń. Dużo obywateli (szczególnie Żydów) ociągało się z wstąpieniem do wojska oraz wielu żołnierzy jeździło na tzw. „polskie urlopy. Żandarmeria prowadziła energiczną akcję, robiąc obławy i kontrolując szczególnie pociągi i dworce. Nadchodził lipiec, a wraz z nim gorący okres ofensywy rosyjskiej i walki pod Warszawą. Kilka dywizjonów wzięło udział w działaniach wojennych, inne starały się odgrodzić kraj od fali dezerterów z frontu, uspokajać ludność i nie dopuścić do zamętu i paniki.

W połowie 1920 roku przy dywizjonach zaczęto tworzyć szwadrony zapasowe, które były oddziałami szkolącymi ludzi dla żandarmerii polowej i wojskowej.