Wskutek działań II wojny światowej z Polski zginęło kilkaset tys. dzieł sztuki. Część zostało odnalezionych, część zwróconych, jednak ogromna liczba cały czas jest uznawana za zniszczone lub zaginione (ponad 500 tys., z czego skatalogowane 63 tys.)[1]. Wszystko wskazuje na to, że zdecydowana większość z nich nie jest ukryta w zamkach, pałacach, sztolniach czy zakopana w ziemi, lecz znajduje się w wielu prywatnych i publicznych kolekcjach, w Polsce i zagranicą.

Do 1939 r.  zostało zgromadzonych na terenie II RP wiele ważnych dzieł sztuki. Poza dużymi zasobami w muzeach czy kościołach istniały znane kolekcje prywatne np. rodziny Czartoryskich, Radziwiłłów, Sapiehów, Branickich, Potockich itd. Tylko mała część została ukryta krótko przed wybuchem wojny, głównie z tego powodu, iż ukrywanie oznaczałoby defetyzm wojenny. Uważano także, iż w razie wojny Wielka Brytania i Francja na pewno pomogą Polsce. Z kolei po wybuchu wojny było za późno na przeprowadzenie ukrycia dla większości z kolekcji[2].

Urzędnicy i żołnierze III Rzeszy zajmujący się „zabezpieczaniem” (taka była oficjalna nazwa tej operacji) polskiej sztuki byli doskonale przygotowani. Mieli do dyspozycji dokładne spisy i inwentaryzacje, wspierali ich naukowcy, którzy wielokrotnie wizytowali II RP przed wojną. Część tej grabieży była realizowana w ramach oficjalnej akcji, sporo było jednak rabowanych na własną rękę przez urzędników, żołnierzy i naukowców. W 1944 r., kiedy klęska Niemiec stawała się nieuchronna, zaczęło się masowe ukrywanie dzieł sztuki. Wiele z nich niezgodnie z rozkazami, sporo ginęło podczas transportów. Z kolei te ukrywane w skrytkach, a odnajdywane przez alianckie i rosyjskie wojska, nie były w całości (lub w ogóle) przekazywane po wojnie do PRL. Brylowała w tym zwłaszcza strona rosyjska.

Jednym z najważniejszych było odkrycie obrazów ze słynnej kolekcji Czartoryskich. Wojska amerykańskie 4 maja 1945 roku aresztowały Hansa Franka w jego willi w Bawarii. Znaleźli wówczas m.in. Damę z gronostajem (łasiczką) Leonardo da Vinci i Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem Rembrandt’a van Rijn’a. Przekazanie obrazu odbyło się rok później, odebrał je słynny poszukiwacz zaginionych  dzieł sztuki Karol Estreicher.

W czasach powojennych wiele skradzionych dzieł sztuki pojawiało się na aukcjach w różnych miejscach na świecie. Polscy urzędnicy obserwowali najważniejsze domy aukcyjne i dostawali informacje (od polskich, jak i zagranicznych) antykwariuszy, kolekcjonerów, muzealników, historyków, attaché kulturalnych i ambasadorów.

Jako dobry przykład może służyć casus Praczki Gabriël Metsu. Obraz ukradziony przez żołnierza lub urzędnika niemieckiego trafił w 1949 r. do antykwariatu w Konstanz (Niemcy), a następnie do znanego domu aukcyjnego Sotheby’s. W 1993 r. pojawił sięna aukcji Sotheby’s New York, a wypatrzył ją polski kolekcjoner Ryszard Bończa. Po wielu perturbacjach obraz został wykupiony przez polsko-amerykańskiego przedsiębiorcę Victor’a Markowicz’a i przekazany w 1994 r. polskiemu Ministrowi Kultury[3].

Sporo w tym temacie działo się również w ubiegłym roku. Historia Apolla i Dafne Abraham’a Bloemaert’a w końcu 1945 r. zaginęła z nazistowskiej składnicy sztuki w Kościele Klasztornym oo. Cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim na Dolnym Śląsku. W 2009 r. nowy właściciel obrazu wysłał ofertę sprzedaży do Muzeum Narodowego we Wrocławiu. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego skierowało sprawę do sądu, gdyż negocjacje nie przyniosły efektu. Co najistotniejsze, proces sądowy został wygrany przez państwo polskie jako pierwszy proces cywilny odnośnie zagrabionej sztuki. 21 czerwca 2019 r. obraz został przekazany do MN we Wrocławiu[4].

W sierpniu ubiegłego roku Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego przekazał z kolei miedzioryt Johanna Saenredama do Muzeum Narodowego w Gdańsku. Historia kradzieży grafiki nie jest znana, w każdym razie w grudniu 2018 r. pojawiła się na aukcji w Galerie Gerd Bassenge Berlin. Zauważył ją Mariusz Pilus , prezes fundacji Communi Hereditate, i zwrócił się do polskich urzędników. Ministerstwo wystosowało prośbę do niemieckiej galerii, a ta szybko zaakceptowała zwrot obrazu[5].

Kolejnym dziełem sztuki odzyskanym w zeszłym roku było Wnętrze Katedry w Mediolanie Marcina Zaleskiego. Obraz zaginął w 1944 r. z Muzeum Narodowego w Warszawie. Niedawno został zauważony w domu aukcyjnym Dorotheum Wien i prawdopodobnie odkupiony przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego[6].

Gdzie jeszcze mogą znajdować się pozostałe skradzione dzieła sztuki? W niektórych przypadkach jest to bardzo oczywiste, ale państwo polskie lub przedwojenni właściciele mają związane ręce ze względów formalno-prawnych, braku twardych dowodów czy nie rozstrzygniętych spraw sądowych. Poniżej lista przykładowych zagrabionych dzieł sztuki pozostających poza Polską:

• Martwa natura, Pieter de Ring, Gemäldegalerie Berlin; wcześniej Wrocław - Schlesisches Museum der bildenden Künste
• Wiejska ulica w Holandii, Jan Brueghel Starszy, Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie; wcześniej Wrocław - Schlesisches Museum der bildenden Künste
• Madonna z Dzieciątkiem zw. Głogowską, Lucas Cranach Starszy, Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie; wcześniej Wrocław - Schlesisches Museum der bildenden Künste
• Ø  Madonna z Dzieciątkiem i liliami, Liberale Bonfanti, Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie; wcześniej Wrocław - Schlesisches Museum der bildenden Künste
• Ø  Madonna z dzieciątkiem i papugą na tle krajobrazu, Mistrz z Papugą; Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie; wcześniej Wrocław - Schlesisches Museum der bildenden Künste
• Ø  Portret Johanna Schwarzwaldta , Hans Holbein, Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie; wcześniej Wrocław - Schlesisches Museum der bildenden Künste
• Podwórze z drobiem, Daniel Schultz, Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie; wcześniej Wrocław - Schlesisches Museum der bildenden Künste
• Scena mitologiczna z młodym Bachusem, Jacoba Jordaens, Narodowe Muzeum Sztuk Pięknych w Kiszyniowie; wcześniej Miejskiego Muzeum Historii i Sztuki w Łodzi
• Niesienie krzyża, Frans Francken II, Narodowe Muzeum Sztuk Pięknych w Kiszyniowie; wcześniej Miejskiego Muzeum Historii i Sztuki w Łodzi
• Święty starzec w białym habicie, Pieter van Lint, Narodowe Muzeum Sztuk Pięknych w Kiszyniowie; wcześniej Miejskiego Muzeum Historii i Sztuki w Łodzi
• Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, Muzeum Sztuk Pięknych w Aszchabad; wcześniej Kościół w Szamotułach
• Mater Dolorosa, Muzeum Sztuk Pięknych w Aszchabad; wcześniej Kościół w Mądrem
• Ecce homo, Muzeum Sztuk Pięknych w Aszchabad; wcześniej Kościół w Mądrem
• Dziewczyna z gołębiem, Antoine Pesne, kolekcja prywatna Aleksander Khochinsky, New York; wcześniej Muzeum Narodowe w Poznaniu[7].

Warto dodać, że jest ciągle bardzo dużo do odkrycia w tym temacie, co potwierdziło np.  przypadkowe odnalezienie przez niemiecką policję kolekcji ponad 1400 obrazów Cornelius’a Gurlitt’a w 2012 r. czy śledztwo dr Magdaleny Ogórek w książce z 2017 r.  Lista Wächtera. SS-man, który okradł Kraków.

Foto - Zwrot do Polski obrazu Leonardo da Vinci w 1946 r. fot. Monuments Man Fine Arts and Archives program