Braniewo jest grodem o wyjątkowo bogatych tradycjach społeczno-gospodarczych i kulturowych. Początków osadnictwa na terenach zajmowanych obecnie przez miasto, należy doszukiwać się jeszcze w czasach przedchrześcijańskich, kiedy to południowo-wschodnie pobrzeże Bałtyku zamieszkiwały plemiona Prusów. Pierwsze próby misji chrześcijańskich na tym terenie nie powiodły się: tragiczną i męczeńską śmiercią zakończyła się wyprawa misyjna św. Wojciecha, spodziewanych efektów nie doczekały się też późniejsze próby nawracania pruskich pogan przez cystersów z Łekna na początku XII wieku.

Efektywny podbój ziem pruskich został dokonany dopiero przez Krzyżaków, przy czym trwało to ponad pięćdziesiąt lat. Syntezą historycznego znaczenia Braniewa, od samego swojego początku umiejscowionego na styku wielu kultur, niech będzie poniższy fragment zamieszczony w przedmowie do monografii miasta, autorstwa S. Achremczyka i A. Szorca (1995):"(...) Ten gród nad Pasłęką był nie tylko pierwszym, ale i najważniejszym miastem na Warmii. W organizmie warmińskim porównywano Braniewo do duszy (Wielki Elektor tak je nazwał), a biskupi warmińscy chętnie nazywali je "naszą metropolią", gdyż przez pierwszych 90 lat było rezydencją biskupów warmińskich i krótko kapituły. W średniowieczu Braniewo było warmińskim oknem na świat, znaczącym portem leżącym przy ujściu Pasłęki, poprzez Zalew łączącym się z morzem. W połowie XIV wieku zostało włączone do słynnego związku miast portowych - Hanzy.(...)"

W Prusach Królewskich przyznawano mu czwarte miejsce, po trzech tzw. wielkich miastach pruskich, tj. po Gdańsku, Toruniu i Elblągu. Dla pozostałych miast regionu stanowiło jedyne wyjście na morze, posiadało prawo składu i obowiązkową wagę w obrotach handlowych. Głównym produktem eksportowanym był len. Niedogodny jednak wypływ na pełne morze, niski poziom wód Zalewu, przy jednoczesnym rozwoju dużej floty innych miast spowodowały, że Braniewo traciło stopniowo znaczenie jako port. Stało się natomiast centrum życia kulturalnego w regionie, a to dzięki sprowadzeniu przez kardynała Stanisława Hozjusza w 1565 roku jezuitów, którzy zorganizowali tu swoje kolegium, a przy nim gimnazjum, seminarium diecezjalne i seminarium papieskie. Głównie dla potrzeb oświaty powstała drukarnia, prowadzona najpierw przez rzemieślników prywatnych, zaś w końcu XVII wieku wykupiona przez jezuitów. Braniewo było pierwszą polską placówką jezuitów, z pierwszą ich szkołą średnią, skąd jak z matecznika ów oświaty kaganiec rozświetlał całą Rzeczpospolitą. Musimy pamiętać, że biskup wileński Walerian Protaszewicz sprowadził z Braniewa jezuitów do Wilna. Podobny rodowód mają kolegia w Pułtusku, Poznaniu i kilku innych uznanych ośrodkach. Międzynarodową sławę zapewniło Braniewu seminarium papieskie, zorganizowane tu w 1578 roku. Na koszt Kurii Rzymskiej kształcono w nim misjonarzy dla krajów skandynawskich, Inflant, Rusi. Po kasacie jezuitów w Prusach w 1780 roku, ich szkoły przeżywały zrozumiały kryzys. Niemniej Braniewo pozostało ośrodkiem szkolnym, a dzięki Liceum Hosianum od 1819 roku grawitującym w kierunku miasta akademickiego.

Nowego impulsu dla kulturowo-twórczej roli Braniewa dodało Warmińskie Towarzystwo Historyczne, założone w 1856 roku. Skupiła się przy nim doborowa elita historyków, którzy potrafili doskonale zorganizować ośrodki badań naukowych i edytorstwa. Zaczęto gromadzić książki, przedmioty muzealne, a nawet eksponaty archeologiczne i botaniczne. Wojna rozproszyła te cenne nabytki. Przybyli tu po 1945 roku zupełnie nowi ludzie, dopiero z czasem uświadomili sobie "geniusz miejsca", dokąd sprowadził ich los. Wartości kulturowe mają to do siebie, że przekraczają kordony graniczne i stają własnością ogólnoludzką. Mieszkańcy dzisiejszego Braniewa zapewne chcą uświadomić sobie potencjał intelektualny wibrujący tu przez wieki i chcą coś od siebie dorzucić do tego wspólnego dobra, jakby dla podtrzymania tego wkładu polskiego w rozwój kultury ich miasta za czasów pierwszej Rzeczypospolitej . Sytuacja w tym zakresie zmieniła się wraz z upadkiem ZSRR. W nowym europejskim układzie geopolitycznym Braniewo już niedługo stanie się grodem granicznym między Unią Europejską a Wspólnotą Niepodległych Państw.

Umiejscowienie takie może być z jednej strony niekorzystne, co może nastąpić w przypadku konfliktu między dwoma dominującymi we współczesnym świecie systemami społeczno-politycznymi, gospodarczymi i militarnymi, z drugiej jednak strony, może być wielką szansą dla miasta i dla całego regionu Warmińsko-Mazurskiego. Szansą na zachowanie i rozwój cywilizacji jest współpraca: między wielkimi politycznymi systemami, między przedsiębiorstwami, między ośrodkami nauki i kultury i w końcu - między ludźmi. Braniewo ma więc szansę stać się miastem-pomostem, tak jak to miało już miejsce w różnych okresach jego historii, a przez to kultywować siłę swoją i swoich mieszkańców opartą na wielokulturowości i wszechstronnej współpracy.
Z uwag powyższych wynika, że miasto i jego mieszkańcy są otwarci na przyszłość, czerpiąc zarazem z tradycji społeczno-gospodarczych i kulturowych swojego grodu. Wiodącym czynnikiem rozwojowym Braniewa, mającym swoje źródła w przebogatych tradycjach, jest więc triada: kultura, nauka i przedsiębiorczość oparta na wymianie handlowej wschód-zachód stymulujące ruch turystyczny cenne obszary przyrodnicze.