Sandomierz - historia miasta
Sandomierz należy do najstarszych i ważniejszych ośrodków miejskich w Polsce - swoje powstanie i rozwój zawdzięcza dogodnemu położeniu na styku dwóch krain geograficznych: Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej i Kotliny Sandomierskiej.
Rozdzielająca je Wisła stanowiła dogodny szlak komunikacyjny, a pokrywające krawędź żyzne wyżyny lessowe sprzyjały rozwojowi gospodarki rolnej. Znaleziska archeologiczne dokonane w obrębie współczesnego miasta i w okolicznych wsiach sięgają epoki neolitu (ok. 4000-1700 roku p.n.e.). Odkryty w 1928 roku na przedmieściu Sandomierza rzymski grób z III w n.e., a także fragmenty naczyń z Gór Pieprzowych i wzgórza zamkowego datowane na VII-VIII w. n.e., a wreszcie znaleziska z terenu Kopca Salve Regina potwierdzają ciągłość osadniczą w rejonie Sandomierza.
Początki miasta
Od X wieku na terenie zespołu staromiejskiego trwa nieprzerwane osadnictwo lokalizowane w kilku skupiskach osadniczych. Najwcześniejsze osady zlokalizowane były na tzw. Wzgórzu Staromiejskim w okolicy kościoła św. Jakuba I, z którego parafię przeniesiono w 1226 roku do nowego kościoła św. Pawła, oraz na wzgórzach Kolegiackim i Collegium Gostomianum z parafią św. Piotra (przed 1166 r.).
Centrum administracyjne osady stanowiło Wzgórze Zamkowe z grodem. Pierwsze pisane wzmianki o Sandomierzu pochodzą z Kroniki Galla Anonima (przed 1113 r.) i zapisków arabskiego geografa Al Idrisiego. Na mocy testamentu Bolesława Krzywoustego (1138 r.) Sandomierz stał się stolicą jednego z księstw dzielnicowych.
Dzielnicą Sandomierską władali książęta: Henryk zwany Sandomierskim, Bolesław Kędzierzawy, który przyłączył dzielnicę sandomierską do dzielnicy Senioralnej, następnie Kazimierz Sprawiedliwy, Leszek Biały, Bolesław Wstydliwy. Okres rozbicia dzielnicowego nie powstrzymał rozwoju miasta, o którego wielkości dają wyobrażenia istniejące już w XII wieku kościoły - kolegiata Najświętszej Marii Panny (1148 r.), kościól św. Jakuba I (około 1160 r.), św. Piotra (1166 r.), św. Jana i św. Mikołaja (1191 r.).
W tym czasie Sandomierz przekształcił się w osadę typu miejskiego, czego potwierdzeniem była fundacja drugiego w Małopolsce po krakowskim klasztorze Dominikanów (1226 r.). Pierwsza lokacja Sandomierza miała miejsce przed najazdem tatarskim w 1241 roku, a może nawet wcześniej, w okresie sprowadzenia do Sandomierza dominikanów.
Okres najazdów tatarskich
Najazdy Tatarów w XIII wieku (1241, 1259/60) zniszczyły Sandomierz, mieszkańcy zostali wymordowani lub uprowadzeni w jasyr.
Przy kościele dominikańskim Tatarzy wymordowali zakonników. Z drewnianej zabudowy na Wzgórzu Staromiejskim - z wyjątkiem murowanego klasztoru Dominikanów - praktycznie nic nie pozostało.
Wówczas postanowiono przenieść miasto na wyższe, trudniej dostępne miejsce obejmujące wzgórza Kolegiackie, Collegium Gostomianum i Miejskie. W tym miejscu w 1286 roku nastąpiła druga lokacja Sandomierza. Prawa miejskie wg prawa magdeburskiego nadał Sandomierzowi Leszek Czarny. Kolejny najazd tatarski w 1287 roku zastał już miasto przeniesione na nowe miejsce i obwarowane. W tym czasie wzrasta rola Sandomierza jako ośrodka rynku lokalnego, rozwija się handel i rzemiosło. W okresie walko o zjednoczenie państwa polskiego Sandomierz opowiada się po stronie Władysława Łokietka. Po zjednoczeniu państwa dawne księstwo przekształca się w województwo sandomierskie, które swoim obszarem obejmowało znaczną część południowo-wschodniej Polski. Chociaż Sandomierz zaliczano do jednego z większych ówczesnych miast, jego zabudowa była prawie w całości drewniana. Miasto strawił pożar w 1349 roku podczas najazdu Litwinów.
Okres panowania Kazimierza Wielkiego
Z okresu odbudowy w II połowy XIV wieku, za panowania króla Kazimierza Wielkiego pochodzi ostateczne, zachowane do dzisiaj rozplanowanie miasta, obejmujące już wówczas obszar całego wzgórza - od kolegiaty do Bramy Opatowskiej.
Zgodnie z warunkami topograficznymi wzgórza, zespół miejski ukształtowano na planie owalnym, którego ośrodek stanowi duży prostokątny rynek, a bloki zabudowy wyznaczają wychodzące z jego naroży główne ulice oraz poza blokami, ulica Żydowska i Jana Długosza (d. św. Piotra), poprowadzona wzdłuż linii skarp, na których zachowały się fragmenty murów obronnych. Ze względu na ukształtowanie terenu i duże różnice wysokości, sieć ulic nie tworzy regularnego układu szachownicowego, lecz jest dostosowana do możliwości terenowych. Ograniczony obszar miasta spowodował rozwój przedmieść, u podnóża skarpy miejskiej, nad Wisłą powstała osada Rybitwy. W obrębie obwarowań, w zależności od pozycji społecznej, przy rynku i głównych ulicach mieszkało bogatsze mieszczaństwo, w rejonie kolegiaty duchowieństwo, w bocznych kwartałach rzemieślnicy, a w wyznaczonej zachodniej części miasta, przy murach obronnych skupiła się kolonia żydowska. Była ona po krakowskiej największa w Małopolsce i na równi z krakowską otrzymała w 1367 roku specjalny przywilej królewski gwarantujący opiekę monarchy. Ożywiony ruch budowlany za panowania Kazimierza Wielkiego zaznaczył się w Sandomierzu wzniesieniem murów obronnych z bramami i basztami, budową murowanego zamku na miejscu grodu i wspaniałej gotyckiej kolegiaty.
W tym czasie zwiększa się udział miejscowych kupców w wielkim handlu, miasto zachowuje swą niezależność w okresie walki o prawo składu między Krakowem i Toruniem. Płynące z handlu dochody umożliwiają rozwój budownictwa. Jeszcze w XIV wieku powstaje ratusz, a w obrębie murów także kościół św. Marii Magdaleny przy drugim klasztorze Dominikanów. Stara romańska fara św. Piotra przechodzi gotycką przebudowę, w 1476 roku Jan Długosz wznosi w Sandomierzu dom dla księży mansjonarzy.
Lata świetności
Wieki XV i XVI dla Sandomierza są okresem prawdziwego rozkwitu zarówno gospodarczego jak i kulturalnego. Liczni Sandomierzanie studiują w Akademii Krakowskiej, wielu wybitnych cudzoziemców osiada w Sandomierzu. Wśród najznamienitszych mieszkańców Sandomierza w XVI wieku wypada wymienić Sebastiana Patrycego z Pilzna - lekarza, a także tłumacza i komentatora dzieł Arystotelesa, Jana Porębnego - doktora medycyny i filozofii, oraz najsłynniejszego z nich Stanisława Bartolona Starszego, znanego również poza granicami kraju. Także w Sandomierzu osiadł znany autor Herbarza Polskiego (1595 r.) Marcin z Urzędowa oraz wybitny muzyk i kompozytor Mikołaj Gomółka.
Kontakty handlowe, wyjazdy na studia i liczne podróże sandomierzan i okolicznej szlachty stwarzały możliwość szerokich kontaktów, w tym sprzyjających ruchom innowierczym. W obliczu wzrastającej zwłaszcza w II połowie XVI wieku kontrreformacji, przedstawiciele trzech wyznań protestanckich: kalwinów, luteranów i braci czeskich - na zjeździe w 1570 roku zawarli tzw. "zgodę sandomierską". Swego rodzaju reakcją na ten akt były starania Hieronima Gostomskiego, wojewody poznańskiego i starosty sandomierskiego o sprowadzenie do Sandomierza jezuitów. Osiedli oni przy kościele św. Piotra i rozpoczęli budowę gmachów, zwanych później od nazwiska fundatora Collegium Gostomianum (1602). Hieronim Gostomski, który z dysydenta stał się gorliwym katolikiem, w 1610 roku ufundował kościół św. Hieronima. Z drewnianego kościoła i niewielkiego szpitala do dziś nie pozostało śladu. W 1613 roku siostra Gostomskiego Elżbieta Sieniawska sprowadziła do Sandomierza benedyktynki, przeznaczając odpowiednie fundusze na wzniesienie dla nich klasztoru na Przedmieściu Opatowskim.
Potop szwedzki
Kres świetności Sandomierza nastał podczas szwedzkiego "potopu". Szwedzi zajęli miasto 13.10.1655 roku i przebywali w nim prawie pół roku. Wycofując się wysadzili w powietrze zamek, a w czasie walk spłonęła znaczna część miasta - kościoły św. Marii Magdaleny, św. Piotra, dachy kolegiaty, ratusz, spichrze nad Wisłą oraz liczne domy. Zniszczeń dopełnił w następnym roku najazd Rakoczego i zaraza. Zła sytuacja ekonomiczna kraju i zubożenie mieszczaństwa miały istotny wpływ na tempo odbudowy Sandomierza, dopiero za panowania Jana III Sobieskiego remontuje się ocalałe skrzydło zamku, ratusz i mury miejskie.
W lepszej sytuacji było duchowieństwo, które wspomagane darowiznami łatwiej zgromadziło środki na odbudowę, a nawet przystąpiło do wznoszenia nowych obiektów. Benedyktynki rozbudowują klasztor i pod koniec XVII wieku wznoszą klasztorny kościół św. Michała. W tym samym czasie, po drugiej stronie drogi Opatowskiej, obok istniejącego już kościółka drewnianego św. Wojciecha reformaci wznoszą kościół św. Józefa i zabudowania klasztorne. Stopniowo odbudowano kolegium jezuickie, kolegiatę oraz inne kościoły i budynki.
Rozbiory
Trudną sytuację miasta pogłębiły przemarsze i kwaterowanie wojsk oraz konfederacje szlacheckie. Wielki pożar w 1757 roku, wreszcie pierwszy rozbiór Polski w 1772 roku, w wyniku którego Sandomierz staje się miastem przygranicznym, przekreślają jego znaczenie administracyjne i powodują zastój gospodarczy. Przyłączenie Sandomierza w wyniku trzeciego rozbioru Polski do Austrii przynosi miastu utratę funkcji administracyjnych na rzecz Radomia. W Radomiu również utrzymano stolicę departamentu po włączeniu w 1809 roku północnej Sandomierszczyzny do Księstwa Warszawskiego. Ciężkie walki o Sandomierz w czasie wojny polsko-austriackiej w 1809 roku, szturmy na broniony przez generała Michała Sokolnickiego Sandomierz pogłębiają zły stan miasta. Wydarzenia te uwieńczone zostały przez Stefana Żeromskiego w "Popiołach". Pozory poprawy następują po 1815 roku, kiedy Sandomierz jako miasto obwodowe znalazł się w granicach Królestwa Polskiego. W ramach porządków związanych z planowaną regulacją miasta wyburzono spalone kościoły św. Marii Magdaleny i św. Piotra, w zamku urządzono więzienie.
Powstania narodowe, zwłaszcza 1863 roku włączyły Sandomierszczyznę w obszar działania licznych partii i oddziałów powstańczych. W końcowej fazie działań w rejonie Sandomierza przeprawiały się przez Wisłę rozbite oddziały Langiewicza.
W 1857 roku nastąpiła jedna z głośnych później katastrof budowlanych, kiedy to w pobliżu Bramy Zawichojskiej zapadł się przeszło stumetrowy odcinek murów obronnych wraz z przyległymi budynkami.
XX wiek
W czasie I Wojny Światowej Sandomierskie stało się areną zaciętych walk Legionów, zwłaszcza w lipcu 1915 roku. Na cmentarzach i na terenie miasta istnieją mogiły uczestników tych bitew.
Po I Wojnie Światowej Sandomierz wszedł w skład województwa kieleckiego i stał się siedzibą władz powiatowych. Podjęte w latach 30-tych uprzemysłowienie terenów leżących w widłach Wisły i Sanu pod nazwą Centralnego Okręgu Przemysłowego, którego Sandomierz miał być centrum administracyjnym i kulturalnym, utworzyło przed miastem perspektywy rozwoju.
Lata okupacji hitlerowskiej nie przyniosły miastu bezpośrednich zniszczeń w wyniku działań wojennych. Stacjonujący przed wojną w Sandomierzu 2 Pułk Piechoty Legionów wsławił się w kampanii wrześniowej w bitwie pod Górami Borowymi koło Bełchatowa w dniach 4-5 września. W 1940 roku rozpoczęły się wywozy ludności na przymusowe roboty do Niemiec, łapanki i egzekucje. Od 1942 roku okupant przystąpił do likwidacji ludności żydowskiej wcześniej zamkniętej w getcie. Na terenie Sandomierszczyzny rozpoczęła działalność powstała w Tarnobrzegu grupa partyzancka "Jędrusie", na czele której stanął Władysław Jasiński "Jędruś", a po jego śmierci Józef Wiącek "Sowa". Odział prowadził akcję propagandową wydając pismo "Odwet", a od roku 1941 również akcje zbrojne. Od 1940 roku rozpoczynają działania inne ugrupowania partyzanckie - Związek Walki Zbrojnej - późniejsza Armia Krajowa, Straż Chłopska, zwana od 1941 roku Batalionami Chłopskimi, Gwardia Ludowa i Armia Ludowa. W lipcu 1944 roku oddział Batalionów Chłopskich, dowodzony przez Stanisława Ordyka "Czernika", przygotował sforsowanie Wisły przez patrol rozpoznawczy Armii Czerwonej. Sandomierz został wyzwolony spod okupacji niemieckiej 18.08.1944 roku.
na podstawie: Sandomierz.pl
