Wielki książę litewski Aleksander Jagiellończyk na decyzję o wyborze na króla polskiego oczekiwał w Mielniku niedaleko polskiej granicy. Wiadomość o decyzji sejmu zakomunikowało mu poselstwo wysłane od senatu, które równocześnie uznaleźniało wybór Aleksandra od wydania przez niego nowego przywileju oraz zgody na zacieśnienie związku Polski z Litwą.
 

Postanowienia przywileju ograniczały władzę królewską na rzecz senatu i wprowadzały do prawa pisanego możliwość wypowiedzenia posłuszeństwa władcy, gdyby monarcha posunął się do tyranii lub działań bezprawnych. Artykuły mielnickie podkreślały odrębność państwa od osoby władcy, a stosunki między nimi określało prawo.

Jednak postanowienia wydane w Mielniku nie weszły w życie, ponieważ projektu nowej unii polsko-litewskiej nie zatwierdził sejm litewski, a artykuły mielnickie ani nie zostały potwierdzone przez Aleksandra po koronacji, ani nie objęto ich generalną konfirmacją praw. Mimo to sformułowane w przywileju prawo oporu stało się jedną z podstaw wydanych 72 lata później artykułów henrykowskich, które zaprzysiąc musiał każdy nowo wybrany władca Rzeczypospolitej.

EZ

Rozmowa z prof. Jūratė Kiaupienė
 
Czy zasadne jest twierdzenie, że gdyby nie unie polsko-litewskie, Litwa nie umiałaby się oprzeć wpływom ze strony Rosji i byłaby skazana na rusyfikację?

Trudno powiedzieć, jak by było. Nie wiadomo. Zagrożenie militarne ze strony moskiewskiej było bardzo poważne. Myślę jednak, że ani rusyfikacja, ani polonizacja Litwy nie byłaby prosta. Gdyby było inaczej, Litwa nie powstałaby jako państwo i nie przetrwałaby pięciuset lat. A jednak zorganizowała się jako państwo w otoczeniu Słowian, których liczebność była zupełnie nieporównywalna z Litwinami. Skoro więc to państwo przetrwało aż do zawarcia unii lubelskiej, myślę, że trwałoby i dalej - może w innej postaci, ale nadal byłoby państwem litewskim. Teza o nieuchronności rusyfikacji Litwy, gdyby nie zawarła ona unii z Polską, to moim zdaniem zbyt duże uproszczenie.

Jakie były kolejne etapy kształtowania się stosunków polsko-litewskich i ich momenty kluczowe w ciągu XIV-XVI wieku?

Prawdziwym początkiem kontaktu między tymi dwoma społeczeństwami i państwami był chrzest i wstąpienie Jagiełły na tron polski. Były to bardzo różne organizmy społeczne, bo Litwa jeszcze przez sto lat była państwem pogańskim. Wprawdzie ruscy mieszkańcy Litwy byli już chrześcijanami, ale wielki książę i jego otoczenie polityczne zostali przy pogaństwie, tak samo jak społeczeństwo.

Chrzest i chrystianizacja rozpoczęły nowy etap w rozwoju wewnętrznym samego społeczeństwa litewskiego. Trudno natomiast powiedzieć, jak stosunki między władcami - Jagiełłą i Witoldem - oddziaływały na obydwa społeczeństwa. Nie mamy dość źródeł, żeby móc jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. Wydaje się jednak, że społeczeństwo litewskie jeszcze długo żyło swoim życiem, a społeczeństwo polskie swoim. Do kontaktów dochodziło jedynie na bardzo wysokim szczeblu. Skąd taka szlachta litewska na przykład gdzieś na Żmudzi mogła wiedzieć, o czym mówiono w Krakowie, skoro ona w życiu do tego Krakowa nie dotarła? W XV wieku kontakty szlachty litewskiej z Polską były jeszcze bardzo ograniczone. Nie powinniśmy rzutować dzisiejszych możliwości podróżowania na tamte czasy.

Dodatkowy i wcale niebłahy problem stanowiła bariera językowa. Nie mówię już o włościanach, którzy zaczęli jako tako rozmawiać po polsku zapewne dopiero w wieku XIX, być może gdzieś w XVIII wieku. Do kontaktów dochodziło na wysokim szczeblu, ale na szczeblu szlachty powiatowej nie mogę ich sobie wyobrazić. W XVI wieku powoli się to zmienia, bo zaczynają się wyjazdy na studia za granicę. Tam Litwini i Polacy się spotykają i można już sobie wyobrażać, że dyskutują na zdecydowanie wyższym poziomie. Natomiast w XV wieku ten proces był bardzo powolny. Jednak trzeba powiedzieć, że dzięki chrystianizacji te dwa społeczeństwa zaczęły powoli odnajdywać płaszczyznę porozumienia.

W powszechnym przekonaniu związek Polski i Litwy zaczął się od unii w Krewie...


Nie jestem zwolenniczką tezy, że to sam krewski dokument był podstawą unii. Istniała unia dynastyczna na podstawie małżeństwa i zaproszenie Jagiełły na tron polski. Sam dokument krewski takiego charakteru nie ma, a w każdym razie jest to sprawa dyskusyjna.
 
A unia mielnicka?
 
Jest ona sprawą zagadkową. Co możemy powiedzieć z pewnością? Wiemy, że propozycja jej zawarcia wyszła ze strony polskiej i że strona litewska jej nie przyjęła, choć niektórzy opowiadali się za takimi stosunkami. Trzeba jednak jeszcze bardzo dokładnie zbadać, o co chodziło każdej ze stron. Dyskusja na ten temat nie tylko trwała, ale wręcz zaczęła się rozwijać właśnie po próbie zawarciu unii mielnickiej - zanim doszło do unii lubelskiej, bardzo dużo się zmieniło. Jednak wiele kwestii dotyczących wzajemnych relacji polsko-litewskich pozostaje wciąż nierozstrzygniętych. Dobrym przykładem może być odnaleziona przez Karola Mazura petycja szlachty wołyńskiej z roku 1569. Jej odkrycie wiele zmienia w interpretacji przebiegu wydarzeń i okoliczności zawarcia unii lubelskiej.

Na czym polega zdaniem Pani profesor znaczenie tego dokumentu?

Kiedy delegacja litewska na początku marca roku 1569 wyjechała z sejmu lubelskiego, zrywając rozmowy o unii toczące się na tym sejmie, Zygmunt August wydał akty o odłączeniu od Wielkiego Księstwa ziemi wołyńskiej i innych ziem należących dzisiaj do Ukrainy. Uważano zawsze, że cała szlachta wołyńska tylko czekała na te akty i chciała przyłączenia do Polski. Tymczasem dokument znaleziony przez Karola Mazura w archiwum na Wawelu pokazuje coś wręcz przeciwnego. Szlachta wołyńska pytała Zygmunta Augusta, dlaczego tak postąpił i dlaczego nikt nie zapytał jej o zdanie. Król sam podjął decyzję, że ziemia ta ma odtąd należeć do Polski, a nie do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Publikacja tej petycji zmienia diametralnie interpretację przyłączenia niektórych ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego do Korony w 1569 roku.

Prof. Jūratė Kiaupienė - pracownik Instytutu Historii Litwy Uniwersytetu Wileńskiego, autorka m.in. The History of Lithuania Before 1795 (2002).

 K. G.

Ilustracja: Aleksander Jagiellończyk na drzeworycie z 1521 r., Polona, CC-BY-NC.





O ile nie jest to stwierdzone inaczej, wszystkie materiały na stronie są dostępne na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz Muzeum Historii Polski.







POLECAMY TAKŻE: