Konspiracyjna organizacja wojskowa, działająca w okresie okupacji niemieckiej i sowieckiej [1939-1945] na obszarze państwa polskiego w granicach RP sprzed 1 września 1939. Stanowiła integralną część Sił Zbrojnych RP. Powstała w wyniku przekształcenia powołanej 27 IX 1939 Służby Zwycięstwu Polski [SZP] w utworzony 13 XI 1939 Związek Walki Zbrojnej [ZWZ], który rozkazem Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych gen. Władysława Sikorskiego z 14 II 1942 przemianowany został na Armię Krajową [AK].

AK podlegała Naczelnemu Wodzowi i rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie.

W zamierzeniach rządu miała to być organizacja ogólnonarodowościowa, ponadpartyjna, a jej Komendant Główny był jedynym, upełnomocnionym przez rząd dowódcą wszystkich krajowych sił zbrojnych. Podstawowym zadaniem AK było prowadzenie walki o odzyskanie niepodległości przez organizowanie i prowadzenie samoobrony oraz przygotowanie armii podziemnej do powstania narodowego, które miało wybuchnąć na ziemiach polskich w okresie militarnego załamania Niemiec.

Początkowo krajowa konspiracja podlegała rządowi polskiemu w Paryżu. Na czele ZWZ stanął wówczas jako jej Komendant Główny gen. "Józef Godziemba" Kazimierz Sosnkowski, który po kampanii wrześniowej przedostał się do Paryża. Jednak dowodzenie z odległej Francji organizacją w okupowanej Polsce, przy braku stałej łączności było właściwie niemożliwe. W styczniu 1940 Komendant Główny ZWZ swoją "Instrukcją nr 2" zarządził podział całego obszaru Polski na dwie części:

okupację niemiecką - pod komendą płk. Stefana Roweckiego z siedzibą w Warszawie

okupację sowiecką - pod komendą gen. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza z siedzibą we Lwowie.

Gdy gen. Tokarzewski-Karaszewicz został aresztowany przez NKWD w drodze z Warszawy do Lwowa, ZWZ na terenach wschodnich został praktycznie bez komendanta. Dowodzenie organizacją uległo dalszym komplikacjom po upadku Francji w czerwcu 1940.

30 VI 1940 Wódz Naczelny i zarazem premier rządu RP gen. Sikorski, nakazał utworzenie Komendy Głównej ZWZ w Kraju i mianował Komendantem Głównym ZWZ płk. Roweckiego. Rozkaz ten przekazywał władzę wojskową na terenie kraju, w ręce oficerów będących w centrum wydarzeń i najlepiej zorientowanych w realiach okupacji.

Komenda Główna podlegała rządowi RP w Londynie uzyskując jednak większą samodzielność w kierowaniu całością życia Polski Podziemnej.

Komendantami Głównymi ZWZ

- Dowódcami AK w Kraju

byli kolejno:

gen. bryg. Stefan "Grot" - Rowecki
[do aresztowania przez Gestapo 30 VI 1943]

gen. bryg. Tadeusz "Bór" - Komorowski 
[do kapitulacji Powstania Warszawskiego 2 X 1944]

gen. bryg. Leopold "Kobra" - Okulicki
[do rozwiązania Armii Krajowej 19 I 1945]

Zastępcami Komendanta Głównego i szefami sztabu byli kolejno:

płk. Janusz Albrecht "WOJCIECH"
[aresztowany przez kieleckie Gestapo 7 VII 1941 w Warszawie, popełnił samobójstwo 6 IX 1941]

gen. bryg. Tadeusz "Grzegorz" - Pełczyński 
[do kapitulacji Powstania Warszawskiego 2 X 1944]

płk Janusz "Sęk" - Bokszczanin 
[od X 1944 do rozwiązania AK 19 I 1945]

Dowódca AK [Komendant Sił Zbrojnych w Kraju] podlegał Naczelnemu Wodzowi Polskich Sił Zbrojnych. Organem dowodzenia AK była Komenda Główna, w której skład wchodziły oddziały, piony organizacyjne i samodzielne służby:

Oddział I Organizacyjny

zajmował się planowaniem i organizacja działań, sprawami personalnymi, utrzymaniem łączności konspiracyjnej z obozami jenieckimi i skupiskami Polaków na terenie Rzeszy, wywiezionych na roboty przymusowe. Oddziałowi podlegały m.in.: Centralne Biuro Legalizacyjne, Wojskowa Służba Kobiet oraz Szefostwo Służby Sprawiedliwości i Duszpasterstwo;

szefowie:

- płk "Kortum" Antoni Sanojca - do VII 1944, następnie:

- ppłk "Zenon" Franciszek Kamiński - Komendant Główny BCh.

Wydziały:

Duszpasterstwo - Naczelny Kapelan AK:

- ks. płk "Budwicz" Tadeusz Jachimowicz, rozstrzelany 7 VIII 1944,

- ks. płk "Biblia" Stefan Kowalczyk - do X 1944,

- ks. płk M. Paszkiewicz - do XI 1944,

- ks. płk J. Sienkiewicz - do rozwiązania AK.

Wojskowe Sądy Specjalne - płk "Karola" Konrad Zieliński

Wojskowa Służba Kobiet - mjr Maria Wittek

Oddział II Informacyjno-Wywiadowczy

zajmował się sprawami bezpieczeństwa, wywiadu ofensywnego, kontrwywiadu, legalizacji i łączności;

szefowie:

- ppłk. dypl. "Brodowicz" Wacław Berka

- ppłk "Dzięcioł" Marian Drobik - do aresztowania przez Gestapo 9/10 XII 1943, następnie:

- ppłk. dypl. "Nowak" Franciszek Herman

- płk dypl. "Heller", "Makary" Kazimierz Iranek-Osmecki, cc zrzucony do Kraju 13/14 III 1943

- ppłk "Tytus" Bogdan Zieliński,

Oddział III Operacyjno-Szkoleniowy

planował i przygotowywał działania związane z bieżącą walką zbrojną i przyszłym powstaniem powszechnym [ogólnonarodowym] oraz koordynował pracę inspektorów poszczególnych rodzajów broni.

Szefowie:

- gen. "Turski" Stanisław Tatar - do V 1944,

- płk "Filip" Józef Szostak - do X 1944, następnie

- ppłk. dypl. "Cozaś" Jan Kamieński

Wydziały:

- Piechoty i Wyszkolenia - płk "Luboń" Kazimierz Bąbiński,

od 1942 ppłk Karol Ziemski "Wachnowski"

- Saperów - płk dypl. "Teodor" Franciszek Niepokólczycki

Biuro Badań Technicznych [BBT] - por. sap. Zbigniew Lewandowski "Zbyszek" - "Szyna"

Referat materiałów i sprzętu zrzutowego - por. cc "Kron" Stanisław Kotorowicz, pol. 19 V 1943 w akcji "Celestynów", po nim obowiązki przejął por. cc "Szary" Mirosław Kryszczukajtis

- Artylerii - ppłk "Sławbor" Jan Szczurek-Cergowski

- Broni Szybkich lub Wojsk Pancernych - płk dypl. "Sęk" Janusz Bokszczanin

- Lotnictwa - płk "Rudy" Roman Rudkowski, cc zrzucony do Kraju 25/26 I 1943

- Marynarki Wojennej - kmdr. "Witold" Gniewacki

Odział IV Zaopatrzenia [Kwatermistrzowski]

koordynował prace służb: uzbrojenia, intendentury, sanitarnej, geograficznej i weterynaryjnej, kierował produkcją konspiracyjną. Oddziałowi podlegała Wojskowa Służba Ochrony Powstania [WSOP],

szefowie:

- płk "Dąbrowa" Adam Świtalski - do X 1944, następnie:

- płk dypl. "Denhoff" Zygmunt Miłkowski.

Wydział Uzbrojenia "Leśnictwo" - ppłk "Leśnik" Jan Szypowski;

- Szefostwo Produkcji Konspiracyjnej "Cieśla" - inż. Witold Gokieli "Ryszard", produkcja granatów

Służba Sanitarna - płk dr "Feliks" Leon Strehl

Żandarmeria Polowa - mjr "Walczak" Władysław Drzymulski

WSOP - płk "Wilk" Edward Biernacki

Oddział V-O [Łączność Operacyjna]

zajmował się sprawami łączności operacyjno-technicznej, w tym także produkcją sprzętu, planowaniem i odbiorem zrzutów, opieką nad żołnierzami wojsk sprzymierzonych i służbą kurierską,

szef:

- płk dypl. "Kuczaba" Kazimierz Pluta-Czachowski.

Szefostwo Łączności Operacyjnej

szef:

- płk "Ort" Jerzy Urzęcki

Oddział V-K [Łączność Konspiracyjna]

- mjr "Berg", "Bronka", "H.K. - Henryk Kościesza" Janina Karaś

Oddział VI Biuro Informacji i Propagandy [BiP]

kierował działalnością propagandową,

szefowie:

- płk "Prezes", "Rejent", "Sędzia" Jan Rzepecki do X 1944, następnie

- kpt. "Maurycy", "Rafał" Kazimierz Moczarski.

Oddział VII Finanse i Kontrola

zajmował się kontrolą gospodarki finansowej i zaopatrzenia finansowego oraz organizowaniem lokali konspiracyjnych;

szefowie:

- płk "Leszcz", "Malcz" Stanisław Thun - poległ w Powstaniu Warszawskim 3 VIII 1944,

- mjr "Seweryn" Edward Lubowiecki.

Oddział VIII Szefostwo Biur Wojskowych "Teczka", "Głóg", "Róża", "Zeszyt"

szef:

- ppłk "Benedykt" Ludwik Sułkowski-Muzyczka

Kedyw KG AK [Kierownictwo Dywersji]

przygotowujące i przeprowadzające akcje bojowo-dywersyjne i specjalne;

szefowie:

- płk August Emil Fieldorf "Nil" - do 1 II 1944

następnie:

- ppłk Jan Mazurkiewicz "Sęp", "Zagłoba", "Radosław".

Terenowa struktura organizacyjna AK odpowiadała zasadniczo przedwojennemu podziałowi administracyjnemu RP. Na terenie województw tworzono Okręgi, w powiatach Obwody, w gminie lub kilku gminach Placówki.

Tworzone były także obszary będące jednostkami strukturalnymi, obejmującymi kilka okręgów.

Na początku 1944 Komendzie Głównej AK podlegały 4 obszary i 8 samodzielnych okręgów:

Obszar Warszawski "Cegielnia", "Woda", "Rzeka" - płk "Łaszcz" Albin Skroczyński,

z Podokręgami wydzielonymi z dawnego Okręgu Warszawa-Województwo "Morskie Oko"

Wschodni: "Struga", "Krynica", "Gorzelnia" - płk "Szeliga" Hieronim Suszczyński,

Zachodni: "Hallerowo", "Hajduki", "Cukrownia" - płk "Roman" Franciszek Jacheć

Północny: "Olsztyn", "Tuchola", "Królewiec", "Garbarnia" - ppłk "Kazimierz" Zygmunt Marszewski

Obszar Południowo-Wschodni "Lux", "Lutnia", "Orzech" - płk. "Janka" Wł. Filipkowski,

z Okręgami:

Lwów "Dukat", "Lira", "Promień" - płk "Luśnia" Stefan Czerwiński,

Stanisławów "Karaś", "Struga", "Światła" - kpt. "Żuraw" Władysław Herman,

Tarnopol "Komar", "Tarcza", "Ton" - mjr Bronisław Zawadzki

Obszar Zachodni "Zamek" - płk "Denhoff" Zygmunt Miłkowski,

z Okręgami:

Pomorze "Borówki", "Pomnik" - płk "Piorun" Janusz Pałubicki,

Poznań "Pałac", "Parcela" - płk H. Kowalówka

Okręg samodzielny Wilno "Miód", "Wiano" - płk "Wilk" Aleksander Krzyżanowski

Podokręg Litwa Kowieńska - ?

Okręg Nowogródek "Cyranka", "Nów" - ppłk "Borsuk" Janusz Szlaski

Kolejnym ogniwem w terenowych strukturach AK były

Okręgi Samodzielne:

Okręg samodzielny Warszawa "Drapacz" "Przystań" "Wydra" "Prom" - płk. dypl. Antoni Chruściel "Monter"

Okręg samodzielny Polesie "Kwadra", "Twierdza", "Żuraw" - płk "Leśny" Henryk Krajewski

- 4 Inspektoraty i 10 Obwodów

Okręg samodzielny Wołyń "Hreczka", "Konopie" - ppłk "Oliwa" Jan Wojciech Kiwerski

- 4 Inspektoraty i 14 Obwodów

Okręg samodzielny Białystok "Lin", "Czapla", "Pełnia" - płk "Mścisław" Władysław Liniarski

- 6 Inspektoratów i 14 Obwodów

Okręg samodzielny Lublin "Len", "Salon", "Żyto" - płk "Marcin" Kazimierz Tumidajski

- 5 Inspektoratów i 15 Obwodów

Okręg samodzielny Kraków "Gobelin", "Godło", "Muzeum" - płk "Garda" Edward Godlewski

- 2 Podokręgi, 8 Inspektoratów i 29 Obwodów

Okręg samodzielny Śląsk "Kilof", "Kuźnia, "Serce" - ppłk "Walter" Zygmunt Janke

- 4 Inspektoraty i 24 Obwody:

Inspektorat "Skorpion" [Opole]

Okręg samodzielny Kielce-Radom "Jodła", "Rolnik" - płk "Mieczysław" Jan Zientarski

- 5 Inspektoratów i 12 Obwodów

Okręg samodzielny Łódź "Arka", "Barka", "Łania" - płk "Grzegorz" Michał Stempkowski

- 3 Inspektoraty i 22 Obwody

Okręgi dzieliły się na Obwody, których na początku 1944 było 280. Ogniwem pośrednim był Podokręg. W zależności od potrzeb w ramach Okręgów i Podokręgów tworzono Inspektoraty rejonowe, skupiające po kilka Obwodów, natomiast w Obwodach - Rejony, obejmujące kilkanaście Placówek.

Bojową jednostką kalkulacyjną był pluton pełny, liczący 35-50 ludzi, bądź pluton szkieletowy, grupujący 16-25 ludzi, przewidziany do uzupełnienia po ogłoszeniu stanu czujności.

W lutym 1944 Armię Krajową tworzyło:

6287 plutonów pełnych i 2613 szkieletowych.

W skład AK wchodziły także jednostki strukturalne, działające poza granicami kraju:

Samodzielny Wydział do Spraw Kraju Sztabu Naczelnego Wodza [Oddział VI], szefowie:

ppłk. "Łukasz" Józef Smoleński - do IV 1942,

ppłk. "Rawa" Michał Protasiewicz - do VII 1944,

płk. Marian Utnik,

oraz Oddziały AK na Węgrzech ["Liszt" - ppłk. J. Korkozowicz] i w Rzeszy [Komenda Okręgu Berlin - "Blok"].

Armia Krajowa od swego powstania była organizacją masową, zwiększają swe szeregi przez werbunek ochotników i kontynuowanie akcji scaleniowej, rozpoczętej przez ZWZ w 1940.

W latach 1940-1944 do AK przystąpiły m.in.:

Tajna Armia Polska,

Polska Organizacja Zbrojna "Znak",

PPS-WRN,

Tajna Organizacja Wojskowa,

Konfederacja Zbrojna,

Socjalistyczna Organizacja Bojowa,

Polski Związek Wolności

oraz częściowo:

Narodowa Organizacja Wojskowa,

Bataliony Chłopskie,

Narodowe Siły Zbrojne.

Poza strukturami AK pozostały grupy komunistyczne: Gwardia Ludowa - Armia Ludowa, Polska Armia Ludowa i inne mniejsze organizacje.

Liczba zaprzysiężonych żołnierzy AK wynosiła na początku 1942 ok. 100 tys., na początku 1943 ok. 200 tys., latem 1944 ok. 380 tys., w tym: ok. 10,8 tys. oficerów, 7,5 tys. podchorążych i 87,9 tys. podoficerów.

Kadra AK rekrutowała się z oficerów i podoficerów WP z armii przedwrześniowej oraz z absolwentów tajnych Zastępczych Kursów Szkoły Podchorążych Rezerwy i Zastępczych Kursów Podoficerów Piechoty, a także przerzucanych do kraju oficerów "cichociemnych".

Od połowy 1943 w jednostkach podporządkowanych bezpośrednio Komendzie Głównej AK tworzono kompanie i bataliony, m.in. oddziały Kedywu KG: "OSA" - "Kosa 30", "Motor 30" - "Sztuka 90" - "Deska 81" - "Broda 53", "Zośka", "Agat"-"Pegaz"-"Parasol", "Anatol"-"Miotła", "Czata 49", "Dysk" - OS "Lena", "993/W", od 1944 - pułki, brygady, dywizje, zgrupowania pułkowe i dywizyjne.

Potrzeby finansowe, materiałowo-sprzętowe i w zakresie uzbrojenia były zabezpieczane przez rząd RP i uzupełniane w drodze akcji bojowych mających na celu zaopatrzenie w broń, mundury, sprzęt i środki finansowe [m.in. zakupy broni, własna, tajna produkcja broni strzeleckiej - m.in. pistolety maszynowe "Sten" i "Błyskawica" - granatów, butelek zapalających i materiałów wybuchowych].

Armia Krajowa realizowała swe cele poprzez prowadzenie walki bieżącej i przygotowywanie powstania powszechnego.

Walka bieżąca prowadzona była głównie przez akcje Małego Sabotażu "Wawer-Palmiry", sabotażowo-dywersyjne, np.: "Jula", "Wieniec", bojowe, m.in. "Taśma", i bitwy partyzanckie z siłami policyjnymi oraz regularnym wojskiem niemieckim, np. na Zamojszczyźnie.

Specjalne miejsce w działalności bojowej AK zajmowały akcje represyjne w stosunku do SS i policji oraz zdrajców i prowokatorów [specjalne akcje zastrzeżone: "Kośba", "Czyszczenie", "Topiel" i "Główki"]. Od jesieni 1943 oddziały Kedywu Okręgu wykonywały również uderzenia w środowiska bandyckie.

Przygotowaniem i wykonaniem akcji sabotażowo-dywersyjnych i specjalnych zajmowały się autonomiczne piony wydzielone z Komendy Głównej AK: Związek Odwetu dowodzony przez płk. Niepokólczyckiego,

Wachlarz i Kedyw KG AK. Działania te prowadzono początkowo pod nadzorem Kierownictwa Walki Konspiracyjnej [KWK], przekształconego w Kierownictwo Walki Podziemnej [KWP].

Innymi formami walki bieżącej były: organizowana na szeroką skalę akcja propagandowa wśród społeczeństwa polskiego [prowadzona przez BiP], wydawanie prasy, m.in. "Biuletynu Informacyjnego", szerzenie dezinformacji wśród Niemców [Akcja "N"], wywiad wojskowy, którego najgłośniejszym osiągnięciem było przekazanie do Anglii w lipcu 1943 informacji o niemieckich pracach nad latającą bombą V-1 i rakietą V-2 prowadzonych w Peenemünde. Zachodnim aliantom Oddział II KG AK przekazał m.in. dane o dyslokacji pancernika "Tirpitz", plany organizacji obrony Wału Atlantyckiego, sieć wszystkich niemieckich lotnisk polowych na terenie GG. Przed niemieckim atakiem na Związek Sowiecki [22.VI.1941] wywiadowi ZWZ udało się rozpoznać wszystkie niemieckie dywizje Wehrmachtu OKH przebywające na terenie okupowanej Polski. Wyniki rozpoznania przekazano do Londynu. Analitycy ZWZ bezbłędnie określili niemieckie zamiary i kierunki przyszłych operacji.

Pierwsze oddziały partyzanckie AK rozpoczęły walki z Niemcami w obronie Zamojszczyzny na przełomie 1942/1943. W tym okresie leśne oddziały AK zlikwidowały kilkanaście ekspedycji karnych.

Na początku 1944 walczyły 54 oddziały, istniejące praktycznie we wszystkich Okręgach. Liczebność poszczególnych oddziałów ogromnie wzrosła przed wprowadzeniem w życie planu Burza. Utworzone wówczas duże jednostki AK [w tym 27. Wołyńska Dywizja Piechoty AK] starły się Niemcami, na terenach Kresów Wschodnich, a także z sowieckimi oddziałami NKWD. Kulminacją wysiłku zbrojnego AK było Powstanie Warszawskie.

Po jego upadku [2 X 1944] jednostki AK na terenach zajętych przez Armię Sowiecką zostały zdemobilizowane.

19 I 1945 Dowódca AK gen. "Niedźwiadek" - Okulicki wydał rozkaz o rozwiązaniu Armii Krajowej.

Straty AK wyniosły ok. 100 tys. poległych i zamordowanych żołnierzy, ok. 50 tys. zostało wywiezionych do ZSRR i uwięzionych, m.in. w Riazaniu, Borowiczach i Ostaszkowie.

Do moskiewskiej "Łubianki" [z której już nie powrócił] trafił m.in. gen. Okulicki, porwany przez NKWD i sądzony w "procesie szesnastu".

Wobec represji sowieckich i polskich służb bezpieczeństwa nie wszystkie oddziały AK podporządkowały się rozkazowi o demobilizacji [wykonania rozkazu odmówił Okręg Białostocki]. Powstały nowe organizacje konspiracyjne, m.in. Ruch Oporu Armii Krajowej [ROAK], Zrzeszenie "Wolność i Niezawisłość" [WiN] i wiele, wiele innych.

Żołnierze AK byli w okresie stalinizmu prześladowani przez władze komunistyczne, wielu z nich skazano na karę śmierci [m.in. Augusta Emila Fieldorfa "Nila"] lub na wieloletnie więzienie - w tej grupie m.in. płk. "Radosława".