24 czerwca 1607 roku w obozie pod Jeziorną szlachta, która wystąpiła przeciw Zygmuntowi III Wazie, wydała akt detronizacji króla. Cztery dni później Zygmunt III wezwał rokoszan do zapomnienia o podjętej uchwale i powrocie do należnego władcy posłuszeństwa. Próby rokowań między wrogimi stronami zakończyły się fiaskiem – buntownicy nie zgodzili się na spotkanie przywódcy rokoszu Mikołaja Zebrzydowskiego ze Stanisławem Żółkiewskim, z kolei Żółkiewski nie stawił się na rozmowy z Januszem Radziwiłłem. Po otrzymaniu informacji, że król opuścił Warszawę i udał się do Krakowa, rokoszanie postanowili zwinąć swoje obozy i również wyruszyć w stronę Krakowa, wiedząc że w zaistniałej sytuacji opanowanie miasta, w którym odbywają się koronacje, może być kluczowe.

1 lipca wojska królewskie przekroczyły Pilicę, a dwa dni później oddziały buntowników zatrzymały się w okolicach Orońska. Kolejne próby podjęcia rozmów i wymiana listów nie przyniosły żadnych rezultatów. 3 lipca wojewoda podlaski Zbigniew Ossoliński i kanclerz litewski Lew Sapieha opuścili obóz rokoszan, nie chcąc brać udziału w wojnie domowej.

5 lipca wojska królewskie podzielone na trzy części (na lewym skrzydle hetman polny koronny Stanisław Żółkiewski, w centrum wojewoda ruski Stanisław Golski i pisarz polny koronny Jan Potocki, którzy dowodzili prywatnymi oddziałami zwolenników króla, na prawym skrzydle hetman wielki litewski Jan Karol Chodkiewicz) zajęły pozycje na wzgórzu nad podmokłą równiną, gdzie znajdowała się armia rokoszan, również podzielona na trzy części (pod dowództwem Piotra Łaszcza, Mikołaja Zebrzydowskiego,  i Janusza Radziwiłła, w odwodzie znajdowały się ponadto oddziały Jana Szczęsnego Herburta). Współcześni określając miejsce spotkania obu armii mówili o bitwie pod Przytykiem, Orońskiem albo Guzowem. Pierwsze uderzyły oddziały królewskie.

W początkowej fazie bitwy jazda Radziwiłła rozbiła szyk wojsk Chodkiewicza i dotarła do miejsca, w którym znajdował się król. Została stamtąd odparta ogniem piechoty. W centrum walka była wyrównana, obie strony uznały się za pokonane i wycofały się z pola bitwy. O zwycięstwie wojsk królewskich zadecydowało uderzenie wojsk Żółkiewskiego na piechotę węgierską Herburta. Jego ucieczka tak została później skomentowana w anonimowym łacińskim epigramacie Na Jana Szczęsnego Herburta uciekającego z pola bitwy:

 

Czemuż, groźny językiem, nie jesteś groźny prawicą?

Jeśli masz coś serca w sobie czy męstwa przodków,

Agamemnonie, wstrzymaj konia, nie uciekaj, wstrzymaj konia.

(tłum. Juliusz Nowak-Dłużewski)

 

Uderzenie wojsk Potockiego spowodowało panikę w obozie rokoszan, a ich armia poszła w rozsypkę. Jan Karol Chodkiewicz relacjonował w liście do żony o około dwustu poległych, kilkuset jeńcach wziętych do niewoli (bez Zebrzydowskiego i Radziwiłła), o zdobytych 13 chorągwiach i działach nieprzyjacielskich, jeśli ich tak, niebożąt, nazwać.

Współczesny wydarzeniom Stanisław Łubieński pisał o znalezieniu w obozie rokoszan listów księcia siedmiogrodzkiego Gabriela Batorego do Jana Szczęsnego Herburta. Klęska w bitwie pod Guzowem ostatecznie pogrzebała nadzieje buntowników na militarne i polityczne zwycięstwo w starciu z Zygmuntem III. Pozostało im tylko wyrazić swój żal w licznych utworach wierszowanych, w których przeciwnicy króla, polegli w bitwie pod Guzowem, przedstawiani byli jako obrońcy wolności:

 

Tu leżą zacne ciała rycerstwa polskiego,

Pochowane w tym prochu do dnia ostatniego.

Gardła swe położyli dla drogich wolności,

Krew ich drogą rozlano w surowej srogości.

Ojczyznę miłowali jako cni synowie,

Samsiedzi ich pobili, brzydcy wyrodkowie.

Legliście, cni rycerze, moja szlachto droga,

Pożarła was złych ręka Kaimowa sroga;

Nieszczerze z wami poszli bracia nieżyczliwi,

Na waszą śmierć czyhali jak lwi popędliwi.

Mieliście z nie dość mocy, gdy się wam modlili

O zwłokę do ugody, zdradą was pobili.

Legliście dla wolności, garła położyli

Dla ojczyzny, samsiedzi was z świata zgładzili.

 

Nagrobek pobitego o wolność rycerstwa polskiego pod Guzowem [fragment]

W.Sz.

Ilustracja: Akt detronizacji Zygmunta III wydany przez rokoszan 24 czerwca 1607 w obozie pod Jeziorną, Wikipedia, Domena Publiczna.


O ile nie jest to stwierdzone inaczej, wszystkie materiały na stronie są dostępne na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz Muzeum Historii Polski.







POLECAMY TAKŻE: