22 lipca 1807 r. w pałacu królewskim w Dreźnie cesarz Napoleon przekazał zgromadzonym tam członkom Komisji Rządzącej konstytucję nowego tworu państwowego - Księstwa Warszawskiego. Pod tytułem I w artykule 4 znajdowała się tam formuła: "Znosi się niewolę". Likwidację osobistego poddaństwa chłopów - podstawy stosunków pańszczyźnianych w Rzeczypospolitej od kilkuset lat - była typowa dla satelickich państw Cesarstwa Francuskiego. Według Józefa Wybickiego (członka Komisji Rządzącej), Napoleon osobiście powiedział mu, że sprawę niewoli uważa za jedną z najpoważniejszych.

Jednakże wspomniana zasada ujęta w lakoniczną formułę niepokoiła polskich ziemian, którzy nie wiedzieli, w jaki sposób będzie ona realizowana. Rząd postanowił przygotować szybko specjalną ustawę, wyjaśniającą wszelkie wątpliwości związane z literą konstytucji, tym bardziej że wieść o uwolnieniu dotarła już na wieś, gdzie zaczęło dochodzić do odmowy pańszczyzny i ogólnego fermentu. Projekt powstał szybko, a ostateczna wersja w postaci ustawy wydana została 21 grudnia 1807 r., uspakajając środowiska ziemiańskie swoim umiarkowaniem, jeśli nie wręcz zachowawczością.

W pięciu artykułach ustawodawca zdecydował o dosłownym zniesieniu poddaństwa, czyli przyznaniu prawa swobodnego przenoszenia się z miejsca na miejsce w granicach Księstwa. Pozostałe problemy, jak własność ziemi rolnej, zagrody i inwentarza, rozwiązano na korzyść ziemian - w dwóch ostatnich kwestiach były to pierwsze rozstrzygnięcia w polskim prawie, jako że dotychczas zasada własności była raczej zwyczajowa i - co więcej - odnosiła się do chłopów. Ustawa ta regulowała sprawę ostatecznie, znosząc regulacje wprowadzone w ostatnich latach przez rządy Prus i Austrii, które chroniły stan posiadania chłopów i zapewniały niektórym nieusuwalność z gruntu. Mimo to ustanowienie zasady wolności osobistej było przełomem w polskim prawodawstwie, stanowiąc milowy krok w dziejach reformowania stosunków między ziemiaństwem a chłopstwem na dziewiętnastowiecznej wsi.  

M. G.-K.

Ilustracja: książę warszawski Fryeryk August na rycinie Karola Antoniego Simona, Polona, CC-BY-NC.



O ile nie jest to stwierdzone inaczej, wszystkie materiały na stronie są dostępne na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz Muzeum Historii Polski.







POLECAMY TAKŻE: