Według tradycji hrabstwo Luksemburga powstało w 963 roku. Przez kolejne dwa stulecia nie odgrywało ono poważnej roli w historii państw Rzeszy Niemieckiej. Podejmowane przez pierwszych władców tego państwa z dynastii mozelskiej (963–1136) próby ekspansji militarnej okazały się fiaskiem. O wiele skuteczniejsze dla rozwoju terytorialnego państwa okazały się mariaże kolejnych władców z dynastii z Namur (1136–1247). W latach 1247–1281 hrabstwem władał Henryk V Wielki, syn poprzedniej władczyni Ermesindy (1196–1247) i Walrama III, księcia Limburgii (1220–1226). Jego panowanie zapoczątkowało rządy dynastii limburskiej (1247–1437), której członkowie od czasu zdobycia tronu niemieckiego będą nazywani Luksemburgami. Henryk V Blondel, pomimo klęsk w dwóch nieudanych wojnach, znacznie powiększył terytorium Luksemburga, włączając do niego hrabstwa: Vianden, Arrancy, Ambleve i St. Vith. Jego syn, Henryk VI (1281–1288), prowadził już mniej ostrożną politykę. Zatarg władcy z sąsiednim biskupstwem Trewiru zakończył się 5 czerwca 1288 roku klęską w słynnej bitwie pod Wörringen. Zginął w niej nie tylko władca, ale i jego dwaj bracia. Pozytywnym aspektem starcia był niewątpliwie rozgłos, jaki zyskali Luksemburczycy, ich waleczność i brawura.

Bitwa pod Wörringen 1288 roku (ilustracja z kroniki „Brabantsche Yeesten” Jana Van Boendaelego, XIV wiek)

Trudne początki

Tron po tragicznie zmarłym ojcu objął Henryk VII (1288–1310). Jest on znany jako założyciel kolejnej dynastii na tronie niemieckim – Luksemburgów (1308–1437). Początki jego panowania w hrabstwie były dosyć trudne. W rezultacie klęski małe państwo straciło Limburgię, która została przyłączona do Brabancji. Państwo było też dosyć mocno zadłużone. Dwunastoletni Henryk nie objął samodzielnych rządów. W jego imieniu sprawowała je jako regentka jego matka. Ustanawiając nowe podatki spowodowała bunt mieszczaństwa, co zakończyło się jej ucieczką z hrabstwa.

Filip IV Piękny (ilustracja z rękopisu „Recueil des rois de France”, Jeana du Tilleta, XVI wiek) Henryk VII urodził się w Valenciennes około 1278 lub 1279 roku. Wychowany był w atmosferze kultury francuskiej na dworze Guy’a de Dampierre’a we Flandrii. Był hrabią Luksemburga i Laroche, a także margrabią d’Arlon. Wychowany po francusku przez swoją matkę, córkę hrabiego d’Avesnes, był chętnie widziany na dworze królewskim w Paryżu. W wieku 15 lat (9 czerwca 1292) poślubił Małgorzatę Brabancką. Było to zręczne posunięcie polityczne, dzięki któremu uzyskał w posagu 33 tysiące liwrów. Małżeństwo to było rezultatem traktatu pokojowego kończącego wojnę między Brabancją a Luksemburgiem. Henryk i Małgorzata tworzyli razem szczęśliwe małżeństwo. Doczekali się syna Jana (późniejszego króla Czech) i dwóch córek: Marii (1304–1324), żony króla Francji Karola IV Pięknego, i Beatrycze, żony króla Węgier Karola Roberta.

Henryk VII zręcznie lawirował jako lennik pomiędzy królem Niemiec (Luksemburg leżał na terenie Rzeszy) a królem Francji (hołd lenny w 1294 roku). Podwójna zależność hrabiego była wyrazem spadku wpływów niemieckich w tym rejonie. Polityka ekspansji doprowadziła Henryka do pojednania się z odwiecznym wrogiem hrabstwa, arcybiskupstwem Trewiru, które blokowało ekspansję Luksemburga na wschód. Już w 1307 roku Henryk zdołał uczynić swego brata Baldwina arcybiskupem tego ważnego lenna kościelnego (1307–1354). W polityce wewnętrznej cieszył się poparciem mieszkańców, głównie dzięki zapewnieniu spokoju i przywróceniu świetności rządzonemu przez siebie państwu.

Na królewskim tronie

W 1308 roku zamordowany został Albrecht I Habsburg (1298–1308), król Niemiec. Jego śmierć była dla Habsburgów katastrofą, gdyż żywione przez nich nadzieje na założenie dynastii cesarskiej legły w gruzach. Elektorzy dość już mieli dwóch nadmiernie aktywnych i władczych Habsburgów. Minie 130 lat, zanim następny przedstawiciel tego rodu zasiądzie na niemieckim tronie. Nowa elekcja odbyła się 27 listopada 1308 roku we Frankfurcie nad Menem. Niespodziewanie swoją kandydaturę zgłosił Henryk VII. Została ona poparta przez jego brata – arcybiskupa Trewiru – oraz Henryka Karynckiego (1307–1310), nowego króla Czech, który nie przybył na elekcję. Poparcia pretendentowi użyczyli też biskupi ze Strasburga, Konstancji, Bazylei, Wormacji, Spiry i Leodium. Ze świeckich feudałów elekcję wsparli: książę Lotaryngii, hrabiowie z Hemmebergu i Nassau, hrabiowie Jülich, Geldern i Flandrii oraz palatyn Renu. Ostatecznie za Henrykiem opowiedziało się sześciu przybyłych elektorów: arcybiskupi: Kolonii (Henryk z Virneburga), Moguncji (Piotr z Aspeltu) i Trewiru (Baldwin Luksemburski), palatyn reński (Rudolf I Wittelsbach), książę saski Rudolf I Askańczyk oraz margrabia brandenburski Waldemar Wielki. Wybierając Henryka, elektorzy przeciwdziałali wzrostowi znaczenia Habsburgów i zarazem kandydaturze Karola Walezego, brata króla Francji.

Elektorzy wybierają Henryka, hrabiego Luksemburga, na króla Niemiec. Herby wskazują, że są to (od lewej): Arcybiskupi Kolonii, Moguncji i Trewiru, palatyn reński, książę Saksonii, the margrabia brandenburski i król Czech (ilustracja z kroniki zamówionej przez Baldwina Luksemburskiego)

Wybór Henryka VII nie był przypadkowy. Odbył się znowu pod auspicjami papiestwa (poprzedni królowie, podobnie jak Rudolf I, zabiegali o zatwierdzenie w Rzymie), ale tym razem papiestwa znajdującego się pod kuratelą Francji Flipa Pięknego. Ten ostatni, sam zainteresowany zdobyciem Niderlandów, dokonał przekupstwa elektorów, aby obrali dogodnego dla Francji władcy. Najchętniej oczywiście widziałby na niemieckim tronie swego ambitnego brata Karola de Valais, jednak elektorzy nie mogli się posunąć tak daleko. Poparli wszakże kandydata tkwiącego od dawna w orbicie francuskich wpływów politycznych, Francuza z języka i kultury, wreszcie wasala króla Francji. W sześć tygodni po koronacji, w święto Objawienia Pańskiego (6 stycznia 1309), Henryk został koronowany w Akwizgranie na króla Niemiec.

Jako nowy władca Niemiec Henryk VII (1308–1313) potwierdził prawa i wolności kantonów Uri, Schwyz i Unterwalden, protoplastów późniejszej Konfederacji Szwajcarskiej. Było to oczywiście działanie wymierzone przeciw Habsburgom. Poparł też Związek Miast Dolnej Szwabii skierowany przeciw hrabiemu wirtemberskiemu Eberhardowi I.

Już w 1310 Henryk zrezygnował z rządów w hrabstwie luksemburskim, przekazując je swojemu synowi, Janowi Luksemburskiemu (1310–1346). Aby zapewnić swojej dynastii solidną podstawę terytorialną, rozpoczął zabiegi o małżeństwo Jana z Elżbietą z dynastii Przemyślidów. Od czasu wygaśnięcia tej rodzimej dynastii w 1306 roku tron czeski był przedmiotem walki pomiędzy dynastiami niemieckimi.

Henryk VII Luksemburg, jako zwierzchni pan należącego do Cesarstwa Królestwa Czeskiego, oddał tron w Pradze swemu młodocianemu synowi. Pośrednikami między stanami czeskimi a królem Niemiec byli ludzie z najbliższego otoczenia Wacława II, opaci silnych klasztorów cysterskich w Czechach oraz Henryk z Aspelt, były kanclerz Wacława II, wyniesiony teraz na ważne stanowisko arcybiskupa Moguncji. Jan otrzymał lenno czeskie z rąk swego ojca w Spirze 31 sierpnia 1310 roku, nazajutrz zaś poślubił córkę Wacława II, Elżbietę. Decydujące znaczenie miało zajęcie Pragi, co nastąpiło 9 grudnia 1310 roku. W ten sposób Luksemburgowie otrzymali swoje drugie terytorialne władztwo.

Cesarstwo za panowania Henryka VII (il. Srnec, na licencji Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported)

Po koronę cesarską

Pomimo tych sukcesów ambicje Henryka pozostały niezaspokojone. Zapragnął odnowienia tradycji koronacji cesarskiej. Od czasów Fryderyka II Hohenstaufa (1212–1250, cesarz od roku 1220), żaden władca niemiecki nie odważył się na koronację cesarską. Zamiarom króla Henryka sprzyjał papież Klemens V, który wyznaczył nawet termin koronacji cesarskiej na 2 lutego 1312 roku. W październiku 1310 roku Henryk, jego żona i bracia podjęli zbrojną wyprawę za Alpy. Została ona uwieczniona w cyklu grafik zamówionych przez Baldwina Luksemburskiego.

Po zajęciu Mediolanu, 6 stycznia 1311 roku Henryk został koronowany wzorem swoich poprzedników na króla Italii. Wydarzenie to doprowadziło do buntu miast włoskich, tradycyjnie przeciwnych silnej pozycji władcy Niemiec w północnej Italii. Aby otworzyć sobie drogę do Rzymu, Henryk VII stłumił bunty w Toskanii, ale jego sukcesy zaniepokoiły Klemensa V. Porozumiał się on z groźnym rywalem Henryka w osobie króla neapolitańskiego Roberta Mądrego (1309–1343) z dynastii Andegawenów, który odmówił złożenia hołdu z lenn Rzeszy w Prowansji i Forcalquier i został mianowany wikariuszem papieskim w państwie kościelnym.

W poszczególnych miastach pojawiły się silne stronnictwa gibelińskie (procesarskie). Henryk usunął z Mediolanu rządzących nim panów della Torre i powierzył władzę w tym mieście swoim stronnikom, Viscontim. Od tej chwili ród ten budował swoją potęgę w oparciu o Mediolan. W 1311 roku Mateusz Visconti otrzymał od Henryka VII tytuł wikariusza generalnego cesarstwa na teren Lombardii. Władzę w Weronie opanował w tym czasie inny stronnik cesarski, Cangrande Scaligeri (della Scala), który podporządkował sobie Vicenzę, Padwę i Treviso.

Gwelfowie (stronnictwo propapieskie) nie zamierzali pozwolić gibelinom na podporządkowanie Italii. O panowanie w innych miastach półwyspu Henryk musiał walczyć zbrojnie. Czteromiesięczne oblężenie Brescii doprowadziło do śmierci pod murami tego miasta brata królewskiego Waleriana, a z powodu epidemii zmarła w Genui żona przyszłego cesarza. Została pochowana w kościele św. Franciszka, a w 1313 roku Henryk wyznaczył słynnego rzeźbiarza, Giovanniego Pisano, aby wykonał nagrobek królowej. W lutym 1312 roku Henryk wyruszył drogą morską z Genui do Pizy, gdzie został entuzjastycznie powitany. Ostatecznie dotarł w 1312 roku do Rzymu.

Koronacja Henryka VII na cesarza (ilustracja z kroniki zamówionej przez Baldwina Luksemburskiego)

Pierwsza od 1220 roku koronacja cesarska nie została dokonana przez papieża Klemensa V. Odbyła się 29 czerwca 1312 roku w kościele św. Jana na Lateranie w obecności dwóch kardynałów. Henryk złożył przysięgę obrony Kościoła i papiestwa oraz walki z heretykami, a także zapowiedział podjęcie wyprawy krzyżowej do Ziemi Świętej. Przedtem musiał jednak stawić czoła antycesarskiej koalicji złożonej z króla Neapolu, rzymskiego rodu Orsinich oraz komun gwelfickich na czele z Florencją. Droga powrotna z Rzymu była wypełniona kolejnymi walkami. W czasie nieudanego oblężenia Florencji (wrzesień–październik 1312 roku) Henryk zapadł na malarię. Wiosną 1313 roku udał się do popierającej go Pizy. Zmarł z powodu choroby 24 sierpnia 1313 w Buonconvento. Często pojawiają się nieprawdziwe informacje, że został otruty. Został pochowany w katedrze w Pizie.

Henryk VII w czasie koronacji cesarskiej. Na ilustracji z francuskiej kroniki z końca XIV wieku dokonuje jej papież, choć w rzeczywistości nie brał on udziału w ceremonii

Pokłosie

Znany ze swoich sympatii gibelińskich Dante poświęcił nieco miejsca Henrykowi Luksemburskiemu w Boskiej Komedii. Jest on jedynym cesarzem , któremu poeta przypisał miejsce w Raju (pieśń XXX). Sam Dante witał Henryka w czasie jego wyprawy do Italii i liczył na zwycięstwo polityki cesarskiej we Włoszech. Dante daje wyraźnie do zrozumienia, że w owym czasie Luksemburczyk nie mógł uporządkować spraw italskich, bowiem teren ten nie był jeszcze gotowy do zjednoczenia. Henryk VII stał się cesarzem Dantego nie dzięki swoim dokonaniom, ale dzięki zamiarom jego polityki:

Na wielkim krześle, któregoś ciekawy,
Bo się w królewskim błyszczy dyjademie,
Nim ty sam rajskiej pokosztujesz strawy,
Zasiędzie dusza Henryka; on ziemię
Italską przyjdzie ratować z ruiny
I niegotowe do poprawy plemię.
Chciwości ślepa, z czyjej władasz winy?!
Przez ciebie ludzie równi z niemowlęty:
Głodne, a nie chcą ssać piersi matczynej.
A będzie siedział na stolicy świętej
W on czas ten, który cesarzowi wszędzie
Jawnie i tajnie zechce czynić wstręty

W Niemczech po śmierci cesarza nastąpiły kolejne rozgrywki pomiędzy feudałami. Wielka rola przypadła w nich trzem nadreńskim elektoratom duchownym. Ponieważ Jan Luksemburski był zbyt młody i zbyt słabo jeszcze utwierdzony w swoim nowym państwie, by pretendować do korony niemieckiej, kontrkandydatem Ludwika Wittelsbacha z Bawarii (popartego przez brata Rudolfa, arcybiskupa Moguncji oraz Luksemburgów: Jana i arcybiskupa Trewiru Baldwina) był tylko Habsburg, Fryderyk Piękny. I to na niego padły cztery głosy: brandenburski, saski, koloński i należący do Henryka karynckiego, wygnanego przez Jana byłego króla czeskiego. Tym razem wskutek śmierci Klemensa V papiestwo nie mogło rozstrzygnąć sporu. Doszło do wojny domowej, w której Ludwik pokonał Habsburga. Luksemburgowie natomiast czekali. W 1346 roku wnuk Henryka VII, król Czech Karol IV, objął tron niemiecki. Niebawem Luksemburgowie opanują również: Brandenburgię (1373–1415), Brabancję i Węgry (1387–1437). Będą pierwszą dynastią niemiecką, która stawiała bardziej na interes własnego rodu niż na realną władzę nad Rzeszą.

Bibliografia

• Jacek Elminowski, Stosunki polityczne między Piastami a Luksemburgami i Wittelsbachami w pierwszej połowie XIV wieku, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2002.
• Henryk VII Luksemburski, [w:] Jerzy Rajman, Encyklopedia średniowiecza, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2006, s. 355–356.
• Wojciech Iwańczak, Jan Luksemburski. Dzieje burzliwego żywota i bohaterskiej śmierci króla Czech i hrabiego Luksemburga w 21 odsłonach, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2012.
• Luksemburgowie. Biografie, herby, drzewa genealogiczne, red. Krzysztof Kurek, Planeta De Agostini–Agora, Warszawa 2011.
• Józef Łaptos, Historia Luksemburga, [w:] Historia małych krajów Europy: Andora, Liechtenstein, Luksemburg, Malta, Monako, San Marino, pod red. Józefa Łaptosa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2002.
• Anna Paner, Luksemburgowie w Czechach. Historia polityczna ziem czeskich w latach 1310–1437, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2004.
• Ferdinand Seibt, Karol IV. Cesarz w Europie 1346–1378, przeł. Czesław Czarnogórski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1996.
• Jan Warmiński, Henryk VII Luksemburski, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 6, Graal – ignorancja, pod red. Jana Walkusza, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1993, k. 705.
• Bronisław Włodarski, Polityka Jana Luksemburczyka wobec Polski za czasów Władysława Łokietka, Towarzystwo Naukowe, Lwów 1933.