Klęska wojsk Zygmunta III Wazy w bitwie pod Linköping w starciu z wojskami jego stryja Karola Sudermańskiego, powrót króla do Gdańska i zajęcie w maju 1599 roku Kalmaru, ostatniego punktu oporu szwedzkich zwolenników Zygmunta oznaczały koniec unii personalnej między Rzecząpospolitą Obojga Narodów i Szwecją.

24 lipca 1599 roku szwedzki parlament (Riksdag) zdetronizował Zygmunta Wazę i zaoferował koronę jego czteroletniemu synowi, królewiczowi Władysławowi pod warunkiem przyjazdu chłopca do Szwecji i jego wychowania w wierze luterańskiej. Zygmunt odrzucił tę propozycję. Otworzyło to drogę do korony szwedzkiej Karolowi Sudermańskiemu, który w 1600 został uznany przez Riksdag królem (choć jego koronacja odbyła się dopiero w 1607 roku).

12 marca 1600 roku pozbawiony korony szwedzkiej Zygmunt postanowił spełnić swoją dawną obietnicę i podczas obrad sejmu odstąpił Estonię Rzeczypospolitej. Spowodowało to ofensywę wojsk szwedzkich, które w dwóch grupach wkroczyły do Inflant i szybko zajęły większość twierdz (z wyjątkiem Rygi i Kokenhuzy). 6 stycznia 1601 roku wojska Karola zdobyły Dorpat (obecnie Tartu w Estonii), broniony przez polski garnizon składający się z trzech chorągwi rajtarii i oddziału hajduków. Jeden z trzech rotmistrzów rajtarii, Henryk Ramel, został ranny po ostrzale szwedzkiej artylerii, natomiast drugi, Herman Wrangel, dopuścił się zdrady: jego żołnierze aresztowali kasztelana zamku dorpackiego Jerzego Schenkinga i trzeciego rotmistrza Kaspra Tyzenhauza, a następnie otworzyli bramy miejskie i przyłączyli się do armii szwedzkiej.

Dorpat należał do Rzeczypospolitej od rozejmu w Jamie Zapolskim w 1582 roku. Król Stefan Batory nadał miastu flagę w polskich barwach narodowych i ustanowił je stolicą jednego z trzech okręgów administracyjnych (prezydentur) w Inflantach. Od 1598 roku miasto było stolicą województwa dorpackiego. Jak podaje Słownik geograficzny Królestwa Polskiego: W tym czasie też i jezuici założyli tu swoje kolegium, a wspaniały tum gotycki zabrzmiał potężnym głosem każącego tam Piotra Skargi.

Kontrofensywa polska pod dowództwem hetmana wielkiego litewskiego Krzysztofa „Pioruna” Radziwiłła ruszyła wiosną 1601 roku, Szwedzi ponieśli klęskę w bitwie pod Kokenhuzą, wojskom Radziwiłła udało się także utrzymać Rygę mimo szturmu wojsk Karola w nocy z 8 września na 9 września. Jesienią do Inflant wkroczyła kilkutysięczna armia hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego, w grudniu zdobyto Wolmar, a w maju 1602 roku Fellin. W rękach szwedzkich pozostało kilka ważnych twierdz (w tym Dorpat). Plany dalszej ofensywy Zamoyskiego załamały się z powodu zbyt małych funduszy przeznaczonych przez sejm na prowadzenie wojny i zaległości w płaceniu żołdu. Do tego doszedł głód i zaraza. Tak ówczesną sytuację opisał Gustaw Manteuffel w Zarysie z dziejów krain dawnych inflanckich: Położenie kraju było straszliwe. Morowe powietrze, głód i nieurodzaj ciążyły nad znękanymi mieszkańcami; dobra szlacheckie całkowicie zniszczone, chłopi uciekają do lasów w głąb Estonii, a nawet w głąb Litwy, pozostałych, na pół zdziczałych, niepodobna do pracy nakłonić.

Po powrocie Zamoyskiego do Polski wodzem został hetman polny litewski Jan Karol Chodkiewicz. Opłacił żołnierzy częściowo z własnych pieniędzy i ruszył na Dorpat. Miasto zostało zablokowane przez wojska litewskie w listopadzie 1602 roku. W marcu Chodkiewicz podzielił swoje oddziały na dwie części i z 4 chorągwiami jazdy udał się na pomoc zagrożonej załodze Rakvere. W pobliżu twierdzy husaria odniosła zwycięstwo nad wojskami szwedzkimi, tracąc tylko jednego żołnierza i zabijając 170 nieprzyjaciół (głównie chłopską piechotę). Przyspieszyło to kapitulację Dorpatu. 13 kwietnia 1603 roku załoga szwedzka pod dowództwem Olafa Strale poddała miasto. Chodkiewicz pisał w liście do króla: Szwedzi wyszli z chorągwiami zwinionemi, groty na dół, muszkiety pod pachą trzymając… 13 kwietnia ustąpiło tak Szwedów, jak i księcia Olsztyńskiego żołnierzy 1050, pospólstwa nie licząc; armat różnych ze szturmakami zostało 80 kilka; niektóre działa, a kilkanaście łasztów prochu zakopane być mają. Wychodzący z miasta żołnierze udali się w stronę Tallinna – na rozkaz hetmana zostali oni zaopatrzeni w podwody, aby mogli zabrać chorych i rannych. Około 60 najemników niemieckich opuściło oddziały szwedzkie i przeszło na stronę litewską.

Nie był to koniec wojny, rok później Chodkiewicz pokonał Szwedów pod Białym Kamieniem, a w 1605 roku odniósł kolejne wspaniałe zwycięstwo w bitwie pod Kircholmem. Sukcesy te zostały tylko w części wykorzystane politycznie. Wojny ze Szwecją trwały jeszcze przez kilkadziesiąt lat, a Dorpat ponownie opanowali Szwedzi w 1625 roku; miasto nigdy już nie wróciło w granice Rzeczypospolitej.

W.Sz.

Ilustracja: Jan Karol Chodkiewicz,1860-1866, autor: Wojciech Gerson, Wikipedia, Domena Publiczna.


O ile nie jest to stwierdzone inaczej, wszystkie materiały na stronie są dostępne na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz Muzeum Historii Polski.







POLECAMY TAKŻE: