W XVI wieku na terenach przyszłego ogrodu Saskiego znajdowały się grunty orne należące do starostwa warszawskiego. Były one stopniowo sprzedawane lub odstępowane za rozmaite zasługi różnym możnowładcom, którzy budowali tam pałace i dwory. W Gościńcu, abo krótkim opisaniu Warszawy Adama Jarzębskiego z 1643 roku znajduje się opis pałacu kanclerza wielkiego koronnego Jerzy Ossolińskiego, który stał w miejscu późniejszego, też już nieistniejącego, pałacu Brühla.

Innym ważną budowlą z XVII wieku był pałac zbudowany po 1661 roku z polecenia Jana Andrzeja Morsztyna w miejsce dworu jego brata Tobiasza. Poeta otrzymał zgodę od Jana Kazimierza na zasypanie fragmentów fosy i rozrzucenie części wału Zygmuntowskiego (ziemnego umocnienia z czasów Zygmunta III Wazy). Pałac powstał najprawdopodobniej według projektu  Giovanniego Battisty Gisleniego, choć niektórzy uważają, że autorem projektu był Tylman z Gameren. Został on w 1713 roku odkupiony przez Augusta II od Ludwiki Marii Bielińskiej, córki poety i przebudowany przez architektów sprowadzonych z Saksonii, Joachima Daniela Jaucha i Karola Fryderyka Pöppelmanna; od tej pory nazywany był pałacem Saskim.

Pałac Saski stał się częścią większego założenia urbanistycznego, zwanego Osią Saską, ciągnącego się od Krakowskiego Przedmieścia do koszar Gwardii Konnej Koronnej, położonych w miejscu, gdzie obecnie stoją Hale Mirowskie.

W latach 1713–1726 August II wykupił 28 pałaców i dworów otaczających ogród w stylu włoskim, który znajdował się przy pałacu Morsztynów. Były to między innymi posiadłości Tarłów, Lubomirskich, Denhoffów. W 1726 roku król, zamykając proces skupowania posesji, spłacił zakonników z klasztoru Bonifratrów, którzy za otrzymane pieniądze przenieśli się na Nowe Miasto.

Po scaleniu gruntów powstał ostateczny, trapezoidalny zarys ogrodu. Większość dawnych budowli zburzono. Jednym z nielicznych obiektów, które zachowano, był ryzalitowy dwór Bokuma, dawna posiadłość Jerzego Lubomirskiego. Do 1720 roku pełnił on funkcję pałacu Tureckiego, a potem, po dobudowaniu szklanych przybudówek, oranżerii (do rozbiórki około 1816 roku).

Ogród, założony „w guście francuskim”, podporządkowany był koncepcji osi barokowej, stworzonej przez Mateusza Daniela Pöppelmanna i Jana Krzysztofa Naumanna. Początkowo miał 340 m długości, po zachodniej stronie kończył się placem z fontanną i nasypem, na którym znajdował się niewielki pawilon. Rozebrano go w 1724 roku, bo tamował widok, a 40 m na zachód od niego zbudowano pawilon zwany Wielkim Salonem (lub Gloriettą), dwukondygnacyjny, trójosiowy budynek o wysokości 21 m, za którym ogród rozwijał się w formie patte d'oie (czyli takiej, która na planie przypomina kształtem gęsią nóżkę). Przy zachodniej granicy ogrodu znajdowała się Żelazna Brama (nie jest znana dokładna data jej powstania), jedno z dwóch wejść do ogrodu – drugie, od wschodu, prowadziło przez główną sień pałacową. Wielki Salon został zburzony około 1817 roku.

Po udostępnieniu przez króla ogrodu dla publiczności, co miało miejsce 27 maja 1727 roku, do użytku dworu wydzielono dwa niewielkie ogródki oddzielone sztachetami. W południowej i północnej części ogrodu znajdowały się rabaty kwiatowe i warzywne. Ogrodnik Joachim Henryk Schultze kupował do ogrodu drzewa owocowe, lipy, cisy, ale dbał też o zachowanie starodrzewu z czasów Morsztyna.

Kamienne posągi przedstawiające różne pojęcia, żywioły, sztuki i nauki poprzez postacie wyposażone w odpowiednie atrybuty zostały wykonane w latach 30. XVIII wieku. Głównym ich twórcą był nadworny rzeźbiarz królewski Jan Jerzy Plersch. Z około 70 rzeźb, które postawiono w XVIII wieku, do naszych czasów przetrwało 21 (część zrekonstruowano po zniszczeniach wojennych).

W ogrodzie urządzano liczne uroczystości: imieniny monarchy, jego małżonki, zaprzyjaźnionych bądź skoligaconych władców. Z takich okazji tworzono bukszpanowo-kwiatowe dekoracje przedstawiające inicjały bądź herb osoby fetowanej, a w namiotach znajdowały się bufety z jedzeniem dla przybyłych gości.

W 1735 roku od strony zachodniej i południowej zamknięto ogród murem z bastionami, później wzdłuż ulicy Królewskiej wzniesiono lazaret, koszary i ujeżdżalnię.

Ważną budowlą, która powstała w czasach saskich, była Operalnia, pierwszy publiczny teatr operowy, który zainaugurował swoją działalność w 1748 roku. Był on wzorowany na Teatrze Małym z Drezna, rozebrano go w 1772 roku ze względu na zły stan techniczny.

Niewiele zostało z barokowego ogrodu Wettynów, został on zdewastowany już w trakcie insurekcji kościuszkowskiej, kiedy Rosjanie zrabowali część rzeźb zdobiących aleje ogrodowe. Potem w I połowie XIX wieku ogród został przekomponowany na wzór krajobrazowych ogrodów angielskich, zburzono wtedy wiele wcześniejszych budowli, wytyczono nowe ścieżki. Pałac Saski został przebudowany w latach 40, XIX wieku według projektu Adama Idźkowskiego, z wyburzeniem części środkowej i zastąpieniem jej kolumnadą w stylu korynckim, której jedyną pozostałością po II wojnie światowej jest Grób Nieznanego Żołnierza. Charakterystyczne obiekty, takie jak Wielka Fontanna, wodozbiór Marconiego czy zegar słoneczny powstały w II połowie XIX wieku.

W.Sz.

Ilustracja: Fragment mapy Warszawy Rizziego Zannoniego z 1772 roku zawierający plan Ogrodu Saskiego, Wikipedia, Domena Publiczna.

O ile nie jest to stwierdzone inaczej, wszystkie materiały na stronie są dostępne na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz Muzeum Historii Polski.