W XV wieku państwo zakonu krzyżackiego zaczęło przeżywać kryzys. Towarzyszył mu wzrost aspiracji bogatego mieszczaństwa i szlachty, które chciały ograniczenia krępujących je przepisów wydawanych przez Zakon. Dotyczyły one w dużej mierze sfery gospodarczej. Aby wspierać swe interesy i przeciwdziałać nadużyciom zakonników, bogata ludność postanowiła zawiązać konfederację. 14 marca 1440 r. odbył się w Kwidzynie zjazd, na którym powołano Związek Pruski. Główną rolę w powołaniu tej organizacji odegrały mieszczaństwo Torunia i Chełmna oraz szlachta chełmińska.

Sytuacja dla powstania Związku była dogodna, gdyż trwał w tym czasie konflikt w Zakonie Krzyżackim. Zakon nie tolerował nowo powołanej organizacji, ponieważ zagrażała jego władzy, którą nie chciał się dzielić z poddanymi. Zwieńczeniem konfliktu był proces, który odbył się przed cesarzem Fryderykiem III. Wyrok ogłoszony pod koniec 1453 r. nakazywał rozwiązanie Związku. W tej sytuacji Związek wypowiedział posłuszeństwo Zakonowi. Pruscy mieszczanie i szlachta oddali się pod opiekę króla polskiego, a Kazimierz Jagiellończyk podjął decyzję o inkorporacji Prus. Wybuchła wojna trzynastoletnia.

BW
 
Rozmowa z prof. Andrzejem Radzimińskim


Jakie były okoliczności powstania Związku Pruskiego?

Związek Pruski został utworzony 14 marca 1440 roku na zjeździe stanów pruskich w Kwidzynie przez mieszczaństwo wielkich miast pruskich, w tym zwłaszcza Torunia i Chełmna, oraz rycerstwo ziem pruskich. Opozycja stanowa w państwie Zakonu Krzyżackiego w Prusach wobec Zakonu jako władcy terytorialnego pokazała swoją znaczącą siłę po zawarciu przez Zakon traktatu brzeskiego z Polską w 1435 roku.  Zakon Krzyżacki pełnił bowiem rolę władcy na wzór książąt czy królów w niektórych krajach, także w stosunku do rycerstwa i mieszczaństwa bogatych miast pruskich.  Sytuacja społeczno-polityczna w Prusach w pierwszej połowie XV wieku spowodowała, iż właśnie te grupy społeczne postanowiły wymóc na Zakonie pewne rozwiązania o charakterze ekonomicznym i politycznym, które dawałyby im lepsze możliwości rozwoju czy funkcjonowania w relacji z krzyżakami.

Czy to oznacza, że początkowo Związek Pruski nie został utworzony w opozycji do Zakonu Krzyżackiego, a jego pierwotnym celem nie było zrzucenie krzyżackiego jarzma?

Członkowie Związku Pruskiego występowali początkowo przede wszystkim o uzyskanie szeregu praw i przywilejów, w tym politycznych, sądowych czy ekonomicznych, nie zaś przeciw panowaniu potężnego Zakonu na ziemiach pruskich. Kiedy jednak przedstawicielom stanów pruskich nie udało się spełnić swych postulatów, a ponadto cesarz Fryderyk III, nie wysłuchawszy do końca skarg związkowców, wydał 5 września 1453 r. wyrok potępiający Związek Pruski i skazujący go na rozwiązanie - przystąpiono do przygotowywania zbrojnej akcji przeciwko Zakonowi. Wówczas też Tajna Rada Związku, rezydująca w Toruniu, nawiązała intensywne kontakty z wpływowymi politykami polskimi, przygotowując poddanie Prus polskiemu królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi. Szlachta i mieszczanie uznali bowiem, że należy znaleźć nowego zwierzchnika, a tym samym nowego władcę terytorialnego. Jednak akt poddania się stanów pruskich polskiemu królowi był dla członków Związku Pruskiego rozwiązaniem ostatecznym, podobnie jak wybuch wojny trzynastoletniej.

Jakie były bezpośrednie przyczyny wybuchu wojny?

Przede wszystkim 4 lutego 1454 r. związkowcy wysłali do Malborka formalny akt wypowiedzenia posłuszeństwa wielkiemu mistrzowi, zaś dwa dni później nastąpił jednoczesny atak na zamki krzyżackie, słabo przygotowane do obrony. Wreszcie 6 marca 1454 r. poselstwo Związku Pruskiego wystawiło akt  stwierdzający, że całe Prusy poddają się królowi polskiemu jako prawowitemu dziedzicowi oderwanych dawniej od Korony Polskiej ziem pomorskich. W wydanym tego samego dnia przywileju inkorporacyjnym Kazimierz Jagiellończyk stwierdzał przejęcie pod swoją władzę całości ziem pruskich i wcielenie ich do Królestwa Polskiego. Akt ten faktycznie likwidował państwo Zakonu Krzyżackiego w Prusach. Był to więc klasyczny casus belli. który rzeczywiście rozpoczął wojnę trzynastoletnią.

Czemu więc Związek Pruski zwrócił się do króla polskiego o przejęcie przez niego zwierzchnictwa i władzy?

Pamiętając o chronologii wydarzeń przypomnijmy, że od powstania Związku Pruskiego do wydania aktu inkorporacji Prus do Polski oraz do wojny trzynastoletniej minęło czternaście lat. W tym czasie trwały różnego rodzaju dyskusje i konflikty między opozycją stanową a Zakonem Krzyżackim. Ostatecznie Związek Pruski, po przegranym sporze na cesarskim dworze Fryderyka III, podjął jednak ryzyko przyjęcia zwierzchnictwa Kazimierza Jagiellończyka. Jednym z poważnych argumentów za takim rozwiązaniem - o czym wspomniał Jan Bażyński, stojący na czele delegacji związkowej - było powołanie się na dawną przynależność do Polski Pomorza Gdańskiego i ziemi chełmińskiej.
 
Prof. Andrzej Radzimiński - mediewista, pracownik Instytutu Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, od 2002 r. prorektor, a w latach 2008-2012 rektor UMK, kierownik Zakładu Historii Krajów Bałtyckich na UMK; zajmuje się historią Kościoła w średniowieczu, autor m.in.: Życie i obyczajowość średniowiecznego duchowieństwa (2002); Biskupstwa państwa krzyżackiego w Prusach XIII-XV w. Z dziejów organizacji kościelnej i duchowieństwa (1999).
 
K. G.

Fotografia: akt erekcyjny Związku Pruskiego z 1440 r., Wikimedia Commons, domena publiczna.


O ile nie jest to stwierdzone inaczej, wszystkie materiały na stronie są dostępne na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz Muzeum Historii Polski.







POLECAMY TAKŻE: