Z prof. Wacławem Uruszczakiem
rozmawia Wojciech Kozłowski
 
 
 
Jaka była sytuacja prawna i ustrojowa rycerstwa przed zatwierdzeniem przywileju koszyckiego?
 
Rycerstwo było stanem społecznym o wyróżnionej pozycji prawno-ustrojowej. Podstawą tego wyróżnienia była własność ziemska iure militari - na prawie rycerskim. W XIV wieku była to własność o charakterze pełnym, a zarazem zwierzchnim w stosunku do ludności zamieszkującej posiadłości rycerskie. Z własnością tą łączyło się władztwo publicznoprawne nad ludnością poddaną, co oznaczało przede wszystkim prawo do sądownictwa, ale zarazem obowiązek opieki. Uprawnienia te rycerstwo uzyskiwało w XIII, a także w XIV wieku na podstawie tzw. immunitetów, które zwalniały dobra rycerskie spod ciężarów prawa książęcego. Z własnością ziemską związane były obowiązki, przede wszystkim do służby wojskowej na wezwanie władcy lub jego starosty.
 
Przed przywilejem koszyckim rycerstwo nie było jeszcze stanem w pełni jednolitym. Dzieliło się na szlachtę  - nobiles - oraz rycerstwo służebne - milites, włodycy, panosze. Także owi nobiles nie stanowili jednorodnej grupy, gdyż wyróżnioną pozycję mieli możni, a więc posiadacze wielkich kompleksów majątkowych lub dzierżący ważniejsze urzędy publiczne.
 
W ustroju państwa rycerstwo stanowiło główną siłę polityczną, z tym że liczyła się w praktyce tylko jego wyższa warstwa, czyli możnowładcy. Uczestniczyło ono w życiu publicznym za pośrednictwem sejmików ziemskich, czyli lokalnych zjazdów zbierających się w województwach i ziemiach, a także - wyjątkowo - zjazdów prowincjonalnych. W zjazdach tych decydujący głos mieli "panowie", czyli możni.

Które elementy stanowią o wyjątkowości i szczególnym znaczeniu przywileju koszyckiego?
Historyczne znaczenie przywileju koszyckiego polegało - po pierwsze - na zgodzie szlachty polskiej na przyjęcie za królową Polski jednej z dwóch młodszych córek Ludwika, który nie miał męskiego potomka, a jedynie trzy córki - Katarzynę, Marię i Jadwigę. Tym samym rycerstwo polskie zgodziło się na zmianę zasady następstwa tronu w Polsce: mogły go dziedziczyć także kobiety. Drugim czynnikem było potwierdzenie wolności podatkowej rycerstwa, z wyjątkiem dwóch groszy z łana chłopskiego w dobrach szlacheckich. Trzeci istotny element to potwierdzenie publicznoprawnego charakteru państwa polskiego jako osoby prawnej, którego król jest jedynie głową, a nie właścicielem. Czwarta ważna kwestia to zabezpieczenie interesów narodowych przez zakaz oddawania urzędów ziemskich, dostojeństw oraz starostw i zamków królewskich w ręce cudzoziemców. I wreszcie po piąte - generalny charakter przywileju, co oznaczało, ze jego beneficjentami był ogół rycerstwa.
 
Pierwsze z tych postanowień umożliwiło w przyszłości nawiązanie unii z Wielkim Księstwem Litewskim. Wolność podatkowa rycerstwa była praprzyczyną rozwoju systemu parlamentarnego. Monarchia musiała układać się ze szlachtą w celu pozyskiwania środków pieniężnych. Państwo uznane zostało za organizm w pełni niezależny od osoby monarchy, za Corpus Regni Poloniae, czyli samoistny podmiot jednoczący w sobie terytorium, społeczeństwo stanowe oraz władzę. Interes narodowy został zabezpieczony w tym znaczeniu, że uzyskiwano gwarancje realnej władzy w Królestwie Polskim dla urzędników wywodzących się z Polski, a nie obcych. Postanowienie to ograniczało swobodę monarchy w obsadzie urzędów, a więc uniemożliwiało tworzenie aparatu władzy zależnego wyłącznie od króla.
 
Przywilej koszycki Ludwika Węgierskiego zapoczątkował serię przywilejów generalnych dla szlachty, a więc wspólnych dla całego stanu. Stworzył tym samym podwaliny równości szlacheckiej, przyczyniając się do rozwoju "demokracji szlacheckiej".
 
Czy pojęcie Corona Regni Poloniae i przywilej koszycki to składowe procesu kształtowania się "narodu szlacheckiego"? Czy można wskazać kierunek takiego procesu?
 
Corona Regni Poloniae - Korona Królestwa Polskiego - to pojęcie oznaczające oderwany od osoby władcy podmiot praw suwerennych Królestwa. Pojawienie się tego terminu w połowie XIV wieku łączyło się z zakończeniem wielowiekowego procesu instytucjonalizacji władzy w Polsce. Państwo przestało być państwem władcy, lecz stało się państwem tworzącego je społeczeństwa, a więc osobą prawną, w której rządzi król jako dzierżyciel korony. Korona Królestwa Polskiego była zarazem symbolem jedności wszystkich jego ziem. Gwarancją tej jedności było zobowiązanie do nieodrywania od Korony Polskiej jakiegokolwiek terytorium, które w przywileju koszyckim z 1374 roku przyjął na siebie król Ludwik Węgierski i które musieli zaprzysiąc wszyscy jego następcy.
 
Pojęcie "naród szlachecki" wiąże się z epoką późniejszą, z XVII i XVIII wiekiem, kiedy państwo polskie, a ściślej polsko-litewsko-ruskie, stanowiło Rzeczpospolitą szlachecką. W państwie tym pełnię praw obywatelskich posiadała szlachta, stąd też mówiono "naród szlachecki" bez względu na pochodzenie etniczne czy wyznawaną religię.
 
Czy w procesie kształtowania się "narodu szlacheckiego" odegrały jakąś rolę przywilej koszycki i pojęcie Korony Królestwa Polskiego? Tak, choć nie ma tutaj żadnej bezpośredniej zależności. Przywilej koszycki przez swój generalny charakter przyczynił się do rozwoju zasady równości szlacheckiej i legł u podstaw tzw. wolności szlacheckich, wśród których wysoką rangę miała wolność podatkowa. Zarazem pogłębił on instytucjonalizację państwa polskiego przez uczynienie z rycerstwa podmiotu współodpowiedzialnego za jego losy. Pojęcie "Korona Królestwa Polskiego" związane z pojmowaniem państwa jako osoby prawnej, a zarazem wieloczłonowego organizmu, zapoczątkowało przemiany świadomościowe ku pojmowaniu państwa nie jako państwa rządzącego władcy, ale jako Rzeczypospolitej, czyli rzeczy wspólnej, a więc dobra wspólnego jego obywateli. I na tym polegał także kierunek tego procesu.
 
Jak Pan Profesor ocenia umiejętności prawnicze panów małopolskich, głównych twórców postanowień koszyckich?
 
Czy na podstawie przywileju koszyckiego można ocenić wiedzę prawniczą jego redaktorów? Jest to kwestia bardzo interesująca, która - o ile mi wiadomo - nie była nigdy przedmiotem szczegółowych badań.
 
Dokumenty redagowali kanclerze. Kanclerzem koronnym w okresie powstania przywileju koszyckiego był Zawisza z Kurozwęk, który wcześniej był podkanclerzym koronnym. Dokument sporządziła kancelaria węgierska, ale Zawisza z pewnością brał udział w jego formułowaniu.
 
Kanclerze oraz personel kancelarii byli ludźmi wykształconymi. Z reguły mieli wykształcenie prawnicze co najmniej na poziomie elementarnym oraz długoletnią praktykę kancelaryjną. Użyta w tekście przywileju terminologia prawnicza jest w zasadzie dość typowa i w pełni poprawna. Nie ma podstaw do kwestionowania wiedzy prawniczej twórców tego dokumentu.
 
 
Prof. Wacław Uruszczak - historyk prawa polskiego, kierownik Katedry Prawa Polskiego UJ; znawca spraw ustrojowych Rzeczypospolitej w XVI w.

Ilustracja: oryginał aktu przywileju koszyckiego, Wikimedia Commons, CC BY-SA.



O ile nie jest to stwierdzone inaczej, wszystkie materiały na stronie są dostępne na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz Muzeum Historii Polski.







POLECAMY TAKŻE: