Starożytne wzmianki o Celtach
Celtowie przez starożytnych Greków i Rzymian postrzegani byli przeważnie jako jeden lud, znany im pod grecką nazwą keltoi lub łacińskimi Celtae , Galatae, czy Galii . Wszystkie te określenia pochodziły od słowa z języka celtyckiego znaczącego albo "wojownicy", albo też "ukryty lud". W obu przypadkach miało to być miano, jakim zwali się sami Celtowie. Dla porównania, we współczesnym iryjskim "wojownik" to gaiscioch , zaś "wojna" — cogadh . Z kolei drugie wyjaśnienie bazuje na podobieństwie omawianej nazwy do staroiryjskiego czasownika ceilid , (współczesny iryjski: celilt ) znaczącego właśnie "ukrywać", "chować" [Taki sam źródłosłów przypisuje się rzeczownikowi kilt oznaczajęcemu krótką spódnicę noszoną przez mężczyzn, chociaż może on też wywodzić się od skandynawskiego kilte - "zawijać", "opatulać" (P.B. Ellis, The Druids, London 1995, s. 14)].
Najstarszym znanym dziełem, w którym pojawiło się określenie keltoi jest Obejście ziemi greckiego geografa Hekajtajosa z Miletu, datowane na około 500 rok przed Chr. Pół wieku później wspomniał o Celtach Herodot z Halokarnasu, żyjący w latach ok. 485-542 przed Chr., wymieniając w swym dziele Histories Apodexis dolinę Dunaju, jako miejsce ich pochodzenia. Z kolei tworzący mniej więcej w tym samym okresie historyk Helanikus z Lesbos opisał Celtów jako lud miłujący sprawiedliwość. Z innych autorów greckich wymienić należy Platona, który mając zapewne w pamięci splądrowanie przez nich Delf w 273 roku przed Chr., nie wyrażał się o nich zbyt pochlebnie, zarzucając im pijaństwo, skłonność do przemocy i barbarzyństwo. Arystoteles z kolei przedstawił ich jako wielką potęgę militarną mającą swe siedziby "za Hiszpanią".
Kolejnym autorem wspominającym o Celtach był żyjący w latach ok. 135-50 przed Chr. Posydoniusz z Apamei. Ów historyk i filozof, autor pięćdziesięciu dwóch ksiąg historycznych stanowiących kontynuację Dziejów Polibiusza (ok. 200 - po 118 przed Chr.), uważał rzymski porządek za ucieleśnienie filozofii stoickiej, której był gorącym wyznawcą. W swych licznych podróżach odwiedził także Galię, stąd też prace jego zawierały wiadomości na temat jej mieszkańców. Jednakże, jak zauważa Peter Berresford Ellis [P.B. Ellis, The Druids, London 1995, s. 50.] , dzieła Posydoniusza, właśnie z racji poglądów autora, odzwierciedlały rzymską politykę imperialną, dlatego też zawierają stronniczy i nieprzyjazny wizerunek wrogów Imperium Romanum . Zdaniem części uczonych (wciąż jest to pogląd dyskusyjny) na dziełach Posydoniusza opierali się Timagenes, Diodor Sycylijczyk i Strabon a także Juliusz Cezar.
Timagenes pochodził z Aleksandrii, został wzięty do niewoli i wywieziony do Rzymu w 55 roku przed Chr. Odzyskawszy wolność odnosił sukcesy jako nauczyciel retoryki. Na skutek konfliktu z Augustem Oktawianem opuścił Rzym. Zmarł prawdopodobnie w Mezopotamii. Był cytowany przez Ammiana Marcellina.
Informacje na temat Celtów można odnaleźć także w ocalałych tomach monumentalnego dzieła Diodora Sycylijczyka (90 - 21 przed Chr.) Bibliotheca Historica , pierwotnie obejmującego dzieje świata od momentu stworzenia, do wojen galijskich i pierwszych lat istnienia Imperium Romanum .
Strabon żyjący w latach ok. 63 przed Chr. - 24 po Chr., grecki podróżnik i geograf urodził się w Asmaii. Jak sam twierdził zwiedził świat od Armenii na wschodzie po Sardynię na zachodzie oraz od Morza Czarnego na północy po Etiopię na południu. Autor wielu dzieł z zakresu historii i geografii wiadomości na temat Celtów zawarł między innymi w swej 17-tomowej pracy zatytułowanej Geographika , z której, niestety, niewiele ocalało do naszych czasów.
Najbogatszym klasycznym źródłem informacji o Celtach jest jednak Wojna galijska (Commentarii de bello Gallico) Gajusza Juliusza Cezara (żyjącego w latach 100-44 przed Chr.), napisane znakomitym, prostym stylem dzieło opisujące kampanię wojenną prowadzoną przez autora przeciwko Galom, zawierające liczne obserwacje na temat stylu życia, organizacji społecznej i sposobu walki Celtów. Przez długi okres wiadomości zawarte w Pamiętnikach przyjmowane były przez badaczy Celtów całkowicie bezkrytycznie, jednak współcześnie dostrzega się, że Cezar był wprawdzie znakomitym wodzem i mężem stanu, ale nie etnografem czy historykiem, zatem nie zajmował się dogłębnym zbadaniem kultury celtyckiej dla badawczej pasji, lecz zdobyte przez niego informacje służyły mu przede wszystkim do planowania kampanii. Mógł też wyciągać fałszywe wnioski z tego co widział i słyszał: wielopokoleniową rodzinę z Brytanii, mieszkającą pod jednym dachem, mógł na przykład wziąć za poligamiczne małżeństwo. Poza tym trudno sobie wyobrazić, by autor pamiętników, polityk i wódz, miał się przedstawić w niekorzystnym świetle, zatem wszędzie tam gdzie prawda ujmowałaby jego wizerunkowi musiała zostać zastąpiona półprawdami. [Ujmując rzecz nieco brutalnie: Cezar, jak później konkwistadorzy w Ameryce, zajmował się wyrzynaniem przedstawicieli innej cywilizacji dla własnych korzyści, byłby politycznym samobójcą, gdyby opisywał Celtów jako przedstawicieli kultury równej Rzymowi a pod wieloma względami go przewyższającej. Z drugiej jednak strony nie mógł również przedstawić Celtów jako rządnych krwi dzikusów - z Celtami Rzym już niejednokrotnie walczył i intensywnie handlował, zatem czytelnicy Cezara mieli już na pewno jakieś pojęcie na temat swoich bliskich sąsiadów. Umiejętność manipulowania faktami i spreparowania, jakkolwiek by na to nie patrzeć, raczej negatywnego wizerunku Celtów jest kolejnym dowodem talentów literackich i politycznej przebiegłości rzymskiego wodza.]
Marek Tuliusz Cyceron (106-43 przed Chr.), rzymski mąż stanu, orator i pisarz, gościł Divicatusa, wodza plemienia Eduów ( Aedui ) i druida. W liście do brata, Kwintusa Tuliusza Cycerona zauważył, że gość jego biegły był w sztuce wróżenia i filozofii naturalnej.
Kolejnym ważnym dziełem, w którym odnaleźć można informacje na temat druidów była Historia Naturalis Pliniusza Starszego, żyjącego w latach 23-79 po Chr., rzymskiego pisarza i encyklopedysty. Pisał on między innymi o rytuale ścinania jemioły oraz o wężowym jaju.
Informacje na temat Celtów zawarł również, wspomniany wyżej, Ammian Marcellin, (żyjący w latach 330-395 po Chr., znakomity rzymski historyk pochodzący z Antiochii) w dziele Res gestae .
Wybitny rzymski historyk, Tacyt (ok. 55 - po 117 rok po Chr.), zamieścił bezcenne informacje o Celtach w dziełach: Historiae — historii Rzymu od 69 do 96 roku, Annales , pierwotnie noszącym prawdopodobnie tytuł Ab Excessu Diui Augusti — historii dynastii julijskiej od rządów Tyberiusza po Nerona (lata 14-68) oraz Germania — monografii poświęconej Germanom, których jednakowoż Tacyt zdaje się mylić w wielu miejscach z Celtami, o czym świadczą bezspornie celtyckie imiona niektórych opisywanych przezeń postaci (np. Veleda pochodzi od celtyckiego gwel , czyli "widzieć"). Tu, na marginesie, można wspomnieć ciekawą teorię Henri d'Arbois de Jubainville'a [Za: T.W. Rolleston, Celtic Myths and Legends , London 1994, s. 31-34.]. Uczony ów uważał, że Germanie stanowili ludność zależną od Celtów, o czym świadczyć ma pochodzenie germańskich słów związanych z prawem, władzą i wojną z języka celtyckiego. Wymienić tu można dla przykładu rzeczowniki: Reich, Amt, Bann, Geisel, Erbe, Werth, Sieg, Beute, Burg oraz przymiotniki: Frei, Weich . Zwraca też uwagę podobieństwo niemieckiego Held (bohater) do samej nazwy "Celt". Tezę tę wydaje się potwierdzać to, że wszyscy greccy geografowie przed Pyteaszem (który wspomniał o Germanach po raz pierwszy) wymieniali różne plemiona celtyckie jako mieszkańców ziem później znanych jako germańskich. Co więcej, określenie "Teutoni" również jest pochodzenia celtyckiego (od tuatha — "lud", "plemię"). W świetle teorii Henri d'Arbois de Jubainville'a (która jednakowoż nie jest powszechnie uznana) Tacyt niekoniecznie musiał być niedoinformowany (by nie rzec: niekompetentny), gdy wymieniał celtyckie zwyczaje i imiona w monografii o Germanach.
Na koniec z ważniejszych autorów klasycznych piszących o Celtach należałoby jeszcze wymienić [Zob. np. wypisy u: T.D. Kendrick, The Druids , London 1996, s. 212-221.] Plutarcha, Diogenesa Laertiusa ( Vitae ), Swetoniusza ( Żywoty Cezarów ), Lukana ( Pharsalia) , Pomponiusza Melę ( Du Situ Orbis ), Lampridiusza, Wopiskusa, Aurelianusa, Ausoniusza, Hipolita ( Philosophumena ), Klementa z Aleksandrii ( Stromata ), Aeliusza Lampridiusza i Flawiusza Wopiskusa ( Historia Augusta ), Diona Chryzostoma, Diona Kasjusza, Waleriusza Maksimusa.
Celtyckie źródła pisane, pochodzące z terenu Wielkiej Brytanii i Irlandii, zawierają bezcenne materiały umożliwiające poznanie mitologii oraz religii celtyckiej, dlatego też zostaną osobno omówione w artykule poświęconym mitologii. [już niedługo na tej stronie!]
