Koniec monarchii stanowej i powstanie Rzeczypospolitej szlacheckiej zwykle wiązane są ze słynną konstytucją Nihil novi, ogłoszoną na sejmie radomskim w 1505 roku, będącą ukoronowaniem wieloletnich dążeń politycznych szlachty.

Zdobycie uprzywilejowanej pozycji w państwie było dla niej ważne, równie istotne było uzyskanie odpowiedniej pozycji ekonomicznej, kluczowej zwłaszcza wobec zdecydowanej przewagi magnaterii i Kościoła w tej dziedzinie. Poza przywilejami natury podatkowej i stopniowym ograniczaniem obciążeń wojskowych, pozostała jeszcze kwestia dominacji szlachty nad jej poddanymi oraz jej stosunek do miast. Najistotniejszą kwestię stanowił tu wymiar chłopskiej pańszczyzny, dotychczas wynoszący zaledwie kilka dni roboczych w ciągu roku, a będący przedmiotem sporów między szlachtą a monarchią. Zygmunt I Stary, panujący w latach 1506–1548, nie szukał bowiem poparcia mas szlacheckich, ale opierał się w swojej polityce na magnaterii i hierarchii kościelnej.
Sytuacja monarchii jagiellońskiej u progu lat dwudziestych XVI wieku rysowała się jako trudna – Zygmuntowi przyszło mierzyć się aż z trzema konfliktami zbrojnymi jednocześnie. Na południowym wschodzie głośnym echem odbiła się ciężka klęska, poniesiona przez połączone wojska polsko-litewskie w bitwie z Tatarami pod Sokalem w sierpniu 1519 roku. Na wschodzie trwała wojna Litwy z Moskwą, a połączony atak trzech armii rosyjskich dotarł wówczas aż pod Wilno. Bezmiaru nieszczęść dopełnił kolejny konflikt, tzw. „wojna pruska” z zakonem krzyżackim. Pierwszy etap tych zmagań rozpoczął się pod koniec 1519 roku. Władca, aby być bliżej teatru działań, przybył 2 grudnia tegoż roku do Torunia i zwołał tam sejm, mający zająć się między innymi rozpisaniem nadzwyczajnych podatków na sfinansowanie kolejnej wojny. Te okoliczności skłoniły „senatorskiego króla” do pójścia na kompromis ze szlachtą: wobec żądań posłów szlacheckich, warunkujących zgodę na obciążenia podatkowe, Zygmunt Stary był zmuszony ogłosić 7 stycznia 1520 roku dokument, zwany powszechnie przywilejem toruńskim. Przywilej postanawiał,
[…] iż wszyscy osadnicy, czyli kmiecie wszystkich wsi, tak naszych jak i poddanych jakiegokolwiek stanu, którzy przedtem nie pracowali jednego dnia w tygodniu, dla nas i swoich panów z każdego łana jeden dzień tygodniowo mają i są obowiązani pracować, z wyjątkiem tych chłopów, którzy czynszem w pieniądzach lub zbożu, albo jakąkolwiek opłatą lub daniną, robocizną panom swoim już przedtem spłacili.
W ten sposób minimalna pańszczyzna została podniesiona do kilkudziesięciu dni roboczych od łana (był to dopiero początek procesu – już w drugiej połowie stulecia liczba dni roboczych oddawanych przez chłopów ich panom uległa podwojeniu). W dalszej części dokumentu król Zygmunt przyznał szlachcie prawo do wolnego spływu towarów Wisłą do Gdańska z pominięciem pośrednictwa Torunia oraz znacznie ograniczał kompetencje sądów miejskich w sprawach o przestępstwa dokonywane przez szlachtę w miastach, przekazując ich rozpatrywanie w ręce starostów oraz sądów królewskich.
Przywilej toruński był jednym z najważniejszych, jakie udało się szlachcie uzyskać w dziedzinie gospodarki. Przyczynił się do dalszego uzależnienia wsi od dziedziców i stanowił kolejny etap utraty znaczenia mieszczaństwa. Konsekwencje dla państwa były bardziej dalekosiężne niż natury czysto ekonomicznej: proces rozpoczęty uchwaleniem przywileju doprowadził nie tylko do pauperyzacji wsi, ale i do masowego zbiegostwa chłopów, zasilających odtąd ukraińskie Dzikie Pola; przywilej miał zatem udział w stopniowym formowaniu się warstwy Kozaków.   
A.F.
(Fragment Przywileju Toruńskiego przytaczam według tłumaczenia w: http://naszahistoria.fm.interiowo.pl/II_24.htm, z niewielkimi zmianami).
 
Ilustracja: Portret Zygmunta I Starego autorstwa Andrzeja Mastera z 1546 r., Wikipedia, domena publiczna.


O ile nie jest to stwierdzone inaczej, wszystkie materiały na stronie są dostępne na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz Muzeum Historii Polski.







POLECAMY TAKŻE: